Geen rechterlijke toegang voor dierenwelzijnsverenigingen: Cassatie blaast Eikendael ten onrechte nieuw leven in

Paulien Christiaenssen

Doctoraatsonderzoeker KU Leuven en UGent

In een arrest van 11 juni 2024 oordeelde het Hof van Cassatie dat dierenwelzijnsverenigingen enkel een belang (art. 17 Ger.W.) hebben om een burgerlijke vordering in te stellen waar zij hetzij materiële schade aantonen door de aantasting van hun vermogen, hetzij morele schade door de aantasting van hun goede naam of reputatie. De aantasting van hun collectief doel, dierenwelzijn, volstaat op zich niet. Dit onderscheid met vele andere verenigingen, zoals consumentenorganisaties, is volgens deze bijdrage strijdig met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet en het recht op toegang tot de rechter. Er wordt voorgesteld om de soepelere belangvereiste voor verenigingen uit het objectief contentieux ook toe te passen in het subjectief contentieux.

I. Inleiding

1. Artikel 17, eerste lid, Gerechtelijk Wetboek bepaalt: «De rechtsvordering kan niet worden toegelaten, indien de eiser geen hoedanigheid en geen belang heeft om ze in te dienen.» In een arrest van 11 juni 2024 bevestigde het Hof van Cassatie dat dierenwelzijnsverenigingen enkel een procedureel belang hebben waar zij hetzij materiële schade aantonen door de aantasting van hun vermogen, hetzij morele schade door de aantasting van hun goede naam of reputatie.¹ Het enkele feit dat een misdrijf - in casu de zware mishandeling van dieren in een slachthuis² - schade toebrengt aan het collectief belang van de vereniging, volstaat niet.³ De oude Eikendael-doctrine blijkt dus nog springlevend. Dit komt als een verrassing voor velen, aangezien de meeste feitenrechters de doctrine al decennialang hadden verlaten ten gunste van dierenwelzijnsverenigingen.⁴

Bij wet werd enkel expliciet van de Eikendael-doctrine afgeweken voor milieuorganisaties, beroepsverenigingen, consumenten- en handelaarsverenigingen, en verenigingen die fundamentele rechten en vrijheden behartigen. Zij genieten een ruimere toegang tot de burgerlijke rechter en de strafrechter.

Deze bijdrage laakt die ongelijke toegang tot de rechter, met dierenwelzijnsverenigingen als voorbeeld.

Vooreerst belicht de bijdrage de wetgevende en jurisprudentiële evolutie in de toegang van verenigingen tot de burgerlijke rechter en strafrechter. Deze ontwikkelingen hebben geleid tot discriminatoire, ad-hoc-regelgeving, die het procedureel belang van een vereniging sneller erkent afhankelijk van het collectief doel dat ze nastreeft.

Vervolgens biedt de bijdrage een kritische analyse van hoe het recente arrest van het Hof van Cassatie de deur van het subjectief contentieux quasi-volledig sluit voor dierenwelzijnsverenigingen.⁵

De toepassing van het Aarhus-verdrag en het vorderingsrecht uit artikel 17, tweede lid Ger.W. worden m.i. te snel uitgesloten door het Hof.

De bijdrage argumenteert dat artikel 17 Ger.W., voor zover het rechterlijke toegang weigert aan dierenwelzijnsverenigingen, in strijd is met zowel het gelijkheidsbeginsel⁶ als het recht op toegang tot de rechter (art. 6 EVRM).

De analyse sluit af met een pleidooi voor het beëindigen van de discriminatie tussen verenigingen door de toekenning van een wettelijk vorderingsrecht, niet enkel aan dierenwelzijnsverenigingen, maar aan alle verenigingen die een collectief doel nastreven.⁷ Hierbij wordt inspiratie gezocht in de belangvereiste van het objectief contentieux.

II. Toegang tot de rechter voor verenigingen: het obstakel Eikendael

2.1. Artikel 17 Ger.W. & Eikendael-doctrine

2. Hoedanigheid en belang voor burgerlijke rechter vervat in de artikelen 17 en 18 Ger.W. - Toegang tot de burgerlijke rechter voor organisaties veronderstelt in principe een recht, actieve procesbekwaamheid, hoedanigheid en belang. Artikel 17 Ger.W. bepaalt immers: «De rechtsvordering kan niet worden toegelaten, indien de eiser geen hoedanigheid en geen belang heeft om ze in te dienen.

[1 De rechtsvordering van een rechtspersoon, die de bescherming beoogt van de rechten van de mens of fundamentele vrijheden zoals zij zijn erkend in de Grondwet en in de internationale instrumenten die België binden, is eveneens ontvankelijk onder de volgende voorwaarden:

1° het maatschappelijk doel van de rechtspersoon is van bijzondere aard, onderscheiden van het nastreven van het algemeen belang;

2°de rechtspersoon streeft op duurzame en effectieve wijze dit maatschappelijk doel na;

3° de rechtspersoon treedt op in rechte in het kader van dat maatschappelijk doel, met het oog op de verdediging van een belang dat verband houdt met dat doel;

4°de rechtspersoon streeft met zijn rechtsvordering louter een collectief belang na.]»

Artikel 18 Ger.W. voegt toe dat het belang een dadelijk en reeds verkregen belang moet zijn.

3. Restrictieve interpretatie belangvereiste door Hof van Cassatie - schending statutair voorwerp volstaat niet -- Volgens het Hof van Cassatie moet de eiser met het instellen van de vordering een persoonlijk, materieel dan wel moreel, voordeel nastreven.⁸ Het Hof benadrukt dat het belang volgens de rechtsleer rechtstreeks en persoonlijk moet zijn.⁹ «Persoonlijk», zo oordeelt het Hof, betekent dat een algemeen belang niet volstaat. Het algemeen belang is het belang dat elke burger kan en moet hebben bij de goede werking van de instellingen en bij het eerbiedigen en doen eerbiedigen van de wettelijkheid.¹⁰ Volgens het Hof is de vereiste van rechtstreeks en persoonlijk belang duidelijk vervuld wanneer de eiser zich beroept op een eigen recht. In het befaamde Eikendael-arrest¹¹ paste het Hof van Cassatie deze belangvereiste strikt toe op rechtspersonen. Het Hof oordeelde dat het eigen belang dat een rechtspersoon moet aantonen om een vordering in te stellen, alleen datgene is wat zijn bestaan of zijn materiële en morele goederen, inzonderheid zijn vermogen, eer en goede naam, raakt.¹² De zaak Eikendael betrof een leefmilieuvereniging die zich verzette tegen nieuwe bebouwing op het domein Eikendael in Antwerpen. In overeenstemming met het gewestplan was voor die bebouwing een vergunning verleend. De milieuvereniging vocht het koninklijk besluit tot goedkeuring van het gewestplan aan bij de Raad van State en stelde tegelijk ook een kort geding in om de al begonnen bouwwerkzaamheden te laten stopzetten.¹³ Zowel de rechter in eerste aanleg als de rechter in hoger beroep aanvaardden het procedureel belang van de milieuvereniging. Maar het Hof van Cassatie zag daarin een foutieve toepassing van artikel 17 Ger.W. Dat het voorwerp van de vereniging de vrijwaring van het leefmilieu betrof en dat het domein Eikendael ecologisch zeer waardevol was, volstond volgens het Hof niet als bewijs van belang.¹⁴ Een vereniging die enkel een schending van haar voorwerp aanvoert, heeft daarom geen persoonlijk en rechtstreeks eigen belang, volgens het Hof.¹⁵ Dat is enkel het geval waar een vereniging een persoonlijk en rechtstreeks nadeel heeft geleden, bijvoorbeeld door te zijn geraakt in haar patrimoniale rechten.¹⁶

Het Eikendael-arrest sloot elke vordering ter behartiging van een algemeen of collectief belang uit.¹⁷ Een vordering in het algemeen belang is de zogenaamde actio popularis. Een dergelijke vordering overstijgt het individueel belang of dat van een bepaalde groep en behartigt het belang van de gehele gemeenschap of samenleving.¹⁸ De actio popularis sluit het Belgisch recht van oudsher uit.¹⁹ Het is immers de taak van de overheid, en niet de burgers, om de samenleving te beschermen.²⁰

Een collectieve vordering daarentegen wordt ingesteld door een vereniging die het gemeenschappelijke doel van haar leden verdedigt.²¹ In tegenstelling tot de actio popularis behartigt deze vordering dus een bijzonder (collectief) belang, en niet het algemene belang.²² De uitsluiting van collectieve rechtsvorderingen door het Hof van Cassatie heeft heel wat kritiek gekregen in de rechtsleer, die onder andere wees op de te individualistische invulling van de belangvereiste in het burgerlijk procesrecht.²³

2.2. Kritiek op Eikendael-doctrine

4. Eikendael-doctrine kreeg veel kritiek in rechtsleer - vergissing van het Hof van Cassatie? - Kruithof beschouwt het Eikendael-arrest zelfs als een vergissing van het Hof van Cassatie. Volgens hem is persoonlijke schade enkel een ontvankelijkheidsvoorwaarde voor een burgerlijke partijstelling bij de strafrechter, vanwege de grote gevolgen ervan. Een burgerlijke partij kan immers een strafvordering initiëren.²⁴ Bij de burgerlijke rechter daarentegen zou persoonlijke schade enkel een gegrondheidsvoorwaarde moeten zijn. In het Eikendael-arrest heeft het Hof de vereiste van persoonlijke schade voor de strafrechter toegepast op het persoonlijk belang voor de burgerlijke rechter.²⁵ Hierdoor stelde het dezelfde hoge eisen voor toegang tot de burgerlijke rechter als voor de burgerlijke partijstelling.²⁶ De Eikendael-doctrine vereist dat een eiser zich kan beroepen op de schending van een persoonlijk, subjectief recht om een vordering te kunnen instellen. Dit is onjuist; de vereiste van een persoonlijk recht komt niet voort uit de belangvereiste, maar uit de vereiste van hoedanigheid, een andere ontvankelijkheidsvoorwaarde.²⁷ Bovendien is de schending van dat persoonlijk recht een gegrondheidsvoorwaarde en geen ontvankelijkheidsvoorwaarde.²⁸

5. Vereniging kan procedureel belang hebben zonder gekrenkt te zijn in persoonlijke belangen - Zo kan een dierenwelzijnsvereniging een procedureel belang hebben bij een vordering wegens een inbreuk op de Dierenwelzijnswet, zonder dat het «persoonlijk» belang van de vereniging door die inbreuk geraakt werd.²⁹ Een rechterlijk bevel om de dierenwelzijnsinbreuk stop te zetten, kan immers leiden tot de bevordering van het collectief belang van de vereniging. Dat de dierenwelzijnsvereniging zelf niet in haar belangen gekrenkt werd door de inbreuk, doet dan niet ter zake bij de vraag of de vereniging belang heeft bij het stopzetten van de inbreuk.³⁰ In een zaak waar de vzw GAIA geen vordering tot schadeloosstelling kan instellen voor dierenleed (wegens gebrek aan persoonlijk gekrenkt belang), heeft ze wel nog een procedureel belang bij de vordering tot staking van diezelfde inbreuk.³¹

6. Voor burgerlijke partijstelling eveneens «eigen schade» bewijzen - aantasting voorwerp vereniging volstaat niet - Artikel 17 Ger.W. heeft een algemene draagwijdte in zowel burgerlijke als strafrechtelijke procedures.³² De Eikendael-doctrine geldt dus ook voor burgerlijke partijstellingen voor de strafrechter, al moet daar bijkomend artikel 3 van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering in acht worden genomen. Aangezien een burgerlijke partijstelling tevens de strafvordering kan inleiden, kan alleen de partij die daadwerkelijk schade heeft geleden, een vordering tot schadevergoeding instellen (supra nr. 4). Het bewijs van een strafbaar feit volstaat niet als bewijs van schade.³³ Zodra men zijn schade «aannemelijk» heeft gemaakt, heeft men ook zijn belang bij de veroordeling aangetoond.³⁴ Vaste rechtspraak van het Hof van Cassatie aanvaardt niet dat de aantasting van het statutair voorwerp van een vereniging volstaat om «eigen schade» te bewijzen.³⁵ Zo oordeelde het Hof in een arrest van 28 mei 1934 over de burgerlijke partijstelling van de vereniging «Belgische liga voor de bescherming van het mijnpaard» voor dierenwelzijnsinbreuken. Het Hof van Cassatie bevestigde dat de vereniging geen (morele) schade had geleden.³⁶ Het belang bij de bestraffing van inbreuken op dierenwelzijn werd volgens het Hof voldoende ingevuld door de strafvordering.

Het Hof van Cassatie interpreteert «eigen belang» dus op gelijke manier voor de burgerlijke vordering voor de burgerlijke rechter als voor de strafrechter.

2.3. Gedeeltelijke versoepelingen Eikendael-doctrine

7. Na Eikendael liet de wet bepaalde collectieve vorderingen expliciet toe - In de evolutie na het Eikendael-arrest moet een onderscheid worden gemaakt tussen de actio popularis, die ontoelaatbaar bleef, en de collectieve vordering, die de wetgever in beperkte gevallen heeft toegestaan.

Aanvankelijk kregen beroepsverenigingen³⁷ toegang tot de burgerlijke rechter, gevolgd door werknemers- en werkgeversorganisaties.³⁸ Vervolgens ontstonden stakingsvorderingen door verenigingen van professionelen³⁹ en later ook consumentenverenigingen.⁴⁰ Ook verenigingen die streden tegen racisme⁴¹, discriminatie⁴², de ontkenning van genocide⁴³ en mensenhandel⁴⁴ kregen toegang tot het subjectief contentieux. De soepele interpretatie van de belangvereiste door de Raad van State en het (toenmalige) Arbitragehof in respectievelijk de jaren 80 en 90 heeft bijgedragen aan deze bijzondere wetgeving (infra nr. 30).⁴⁵

8. Aarhus dwong Hof van Cassatie Eikendael te herzien voor milieuverenigingen - Het was uiteindelijk het Verdrag van Aarhus⁴⁶, sedert 21 april 2003 in België van kracht⁴⁷, dat het Hof van Cassatie dwong om zijn strikte Eikendael-standpunt deels te herzien.⁴⁸ Artikel 9.3 van dit verdrag verleent immers een algemene toegang tot de rechter in milieuzaken voor verenigingen.⁴⁹ Reeds voorafgaand aan het Aarhus-verdrag liet de Belgische Milieustakingswet⁵⁰ expliciet vorderingen toe van milieuverenigingen om een kennelijke inbreuk of ernstige dreiging van een dergelijke inbreuk op de milieuregelgeving te doen staken.⁵¹

In het Steunpunt Huldenberg-arrest (2013) moest het Hof van Cassatie zich uitspreken over de burgerlijke partijstelling van een milieuvereniging. Een burgerlijke partijstelling vereist eveneens een «rechtstreeks en persoonlijk belang» (supra nr. 6). Het Hof besliste onder druk van het Aarhus-verdrag dat «indien een dergelijke rechtsvordering wordt ingesteld door een rechtspersoon die zich krachtens zijn statuten tot doel heeft gesteld de milieubescherming te bevorderen en ertoe strekt het met de bepalingen van het nationale milieurecht strijdig geacht handelen en nalaten van privépersonen en overheidsinstanties te betwisten voldoet die rechtspersoon op het vlak van belang aan de ontvankelijkheidsvereiste voor het instellen van een rechtsvordering».⁵²

Hiermee verliet het Hof voor milieuverenigingen de Eikendael-vereiste van «een aantasting van het bestaan, of van de materiële en morele goederen», niet enkel aangaande de burgerlijke partijstelling, maar ook voor vorderingen voor de burgerlijke rechter.⁵³

9. Samenhangend wetgevend regime ontbrak - Dit arrest had kunnen leiden tot een nieuw alomvattend wetgevend regime voor collectieve rechtsvorderingen, maar dat initiatief bleef uit.⁵⁴ Milieuverenigingen werden een van de zovele ad-hoc-uitzonderingen (supra nr. 7) op Eikendael.

10. In Défense des Enfants veroordeelde het Grondwettelijk Hof het gebrek aan collectief vorderingsrecht voor verenigingen die fundamentele vrijheden behartigen - Het Grondwettelijk Hof was kritisch voor het enigszins arbitraire karakter van deze uitzonderingen. In het Défense des Enfants-arrest uit 2013 erkende het Hof eerst het legitieme doel van de strenge belangvereiste uit artikel 17 Ger.W., die de actio popularis moet voorkomen en het adagium «nul ne plaide par le procureur» beschermt.⁵⁵ De uitzonderingen op deze belangvereiste in bijzondere wetgeving beogen volgens het Grondwettelijk Hof echter het collectieve belang van verenigingen te beschermen, dat verband houdt met de bescherming van fundamentele vrijheden.⁵⁶ Het Hof wees op de wetten die een vorderingsrecht toekenden aan verenigingen die een collectief belang aanvoeren dat verband houdt met de bescherming van de fundamentele vrijheden zoals zij zijn erkend in de Grondwet en in de internationale verdragen waarbij België partij is. Zo was er de wet van 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme en xenofobie ingegeven daden (art. 32), de wet van 23 maart 1995 tot bestraffing van het ontkennen, minimaliseren, rechtvaardigen of goedkeuren van de genocide die tijdens de tweede wereldoorlog door het Duitse nationaalsocialistische regime is gepleegd (art. 4), de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie (art. 30) en de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen (art. 35).⁵⁷ Dat een soortgelijk vorderingsrecht werd ontzegd aan rechtspersonen die een einde willen maken aan onmenselijke en vernederende behandelingen in de zin van artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (in casu van niet-begeleide minderjarige vluchtelingen), achtte het Hof dan ook discriminerend.⁵⁸ Ook dat collectief belang houdt immers verband met de bescherming van fundamentele vrijheden.

Het was aan de wetgever om die discriminatie te elimineren, maar die nam niet onmiddellijk initiatief.⁵⁹ In 2017 herhaalde het Hof daarom zijn standpunt. Ook het vorderingsrecht van de Ordre des Barreaux Francophones et Germanophone (OBFG)⁶⁰ (in casu over de overbevolking in de gevangenissen van Lantin en Vorst) kaderde in de bescherming van fundamentele vrijheden en verdiende bescherming.⁶¹ Het Hof stelde zelf een niet-discriminatoire interpretatie van artikel 495 Ger.W. voor, die de OBFG wel toeliet zijn vordering in te stellen.⁶²

In het OBFG-arrest vergeleek het Hof niet enkel met de bestaande collectieve vorderingsrechten met betrekking tot fundamentele vrijheden, maar verwees het ook naar de collectieve vorderingsrechten met betrekking tot economische aangelegenheden. Inderdaad, de wetgever had ook verenigingen die bijvoorbeeld consumentenbelangen verdedigen al een wettelijk vorderingsrecht toegekend⁶³, iets wat het Grondwettelijk Hof eerder in Défense des Enfants niet expliciet vermeldde.

Uit de bewoordingen in Ordre des Barreaux valt af te leiden dat het Grondwettelijk Hof de bestaande collectieve vorderingsrechten onderverdeelde in drie groepen: die betreffende economische aangelegenheden, die voortvloeiende uit bepalingen van internationaal recht die België binden en die over fundamentele vrijheden (infra nr. 26).⁶⁴

11. Gevolg was wijziging van artikel 17 Ger.W. - collectief vorderingsrecht voor verenigingen die mensenrechten en fundamentele vrijheden behartigen - Meer dan een jaar en vele mislukte wetsvoorstellen⁶⁵ later, zette de wetgever deze rechtspraak om in de wet van 21 december 2018, die artikel 17 Ger.W. wijzigde.⁶⁶ Het tweede lid van artikel 17 staat nu een collectieve vordering toe die de bescherming beoogt van de rechten van de mens of fundamentele vrijheden⁶⁷ zoals erkend in de Grondwet en in de internationale instrumenten die België binden. De vordering moet aan vier voorwaarden voldoen (supra nr. 2), die overeenkomen met de voorwaarden die het Grondwettelijk Hof zelf stelt voor collectieve vorderingen. (I) Een vereniging moet een voorwerp van bijzondere aard hebben, (II) dat voorwerp duurzaam en effectief nastreven, (III) in rechte optreden in het kader van en ter verdediging van een belang dat verband houdt met dat doel en (IV) een collectief (geen individueel) belang nastreven. Het gaat om respectievelijk de voorwaarden van specialiteit, duurzaamheid, betrekkelijkheid en collectiviteit.⁶⁸

Voor milieuverenigingen voorzag de rechtspraak van het Hof van Cassatie al in toegang tot de rechter, op basis van het Verdrag van Aarhus (supra nr. 8). De wetgever vond het daarom niet nodig om in een uitdrukkelijke wetsbepaling voor die verenigingen te voorzien.⁶⁹ Bovendien omvatten fundamentele vrijheden «zowel de burgerlijke en politieke rechten als de sociale, culturele en economische rechten en ook de zogeheten rechten van de derde generatie».⁷⁰ Tot de sociale grondrechten behoort ook de bescherming van het leefmilieu (art. 23 Gw.).⁷¹

Artikel 17 vermeldt evenmin de vorderingsrechten van bijvoorbeeld consumenten- of handelaarsorganisaties (supra nr. 7) afzonderlijk. Nochtans lijken deze vorderingsrechten niet voort te vloeien uit mensenrechten of fundamentele vrijheden (infra nr. 26).

III. Voorbeeld van dierenwelzijnsverenigingen

3.1. Cassatie bevestigt Eikendael voor dierenwelzijnsverenigingen

3.1.1. Feitenrechters lieten Eikendael links liggen

12. Recente burgerlijke rechtspraak lijkt Eikendael-doctrine niet toe te passen op dierenwelzijnsverenigingen - Voor dierenwelzijnsverenigingen leken de feitenrechters de Eikendael-doctrine al enige tijd te hebben verlaten. In 2016 kwam GAIA vrijwillig tussen in een zaak over onverdoofde rituele slacht voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel.⁷² De eisers betwistten de beslissing van de minister van Dierenwelzijn om onverdoofde rituele slachtingen buiten erkende slachthuizen niet toe te staan. In navolging van het Vlaamse Gewest verzocht GAIA om die eis als onontvankelijk en minstens ongegrond te verklaren. De rechtbank aanvaardde zonder bezwaar dat GAIA het vereiste procedurele belang kon aantonen. Volgens de rechter kon een partij op bewarende wijze tussenkomen ter ondersteuning van de stelling dat een eis moet worden afgewezen, wanneer die afwijzing haar een moreel of materieel voordeel kan opleveren.⁷³ Met verwijzing naar de statuten van GAIA oordeelde de rechter dat de vereniging een collectief moreel belang heeft bij de bescherming van het welzijn van dieren, en zij kan optreden ter vrijwaring van dat belang, met name bij vermeende overtredingen van wetgeving ter bescherming van dieren.

Anders dan de Eikendael-doctrine aanvaardde de rechtbank dus wel dat een dierenwelzijnsvereniging het vereiste belang kan aantonen door te wijzen op schendingen van dierenwelzijnswetgeving en het collectieve doel van de vereniging.

13. Recente correctionele rechtspraak past Eikendael niet toe bij burgerlijke partijstelling dierenwelzijnsvereniging - Hetzelfde geldt voor burgerlijke partijstellingen door dierenwelzijnsverenigingen. Oudere correctionele rechtspraak paste Eikendael nog toe. Zo verklaarde het hof van beroep te Antwerpen in 2006 de burgerlijke partijstelling van GAIA onontvankelijk in een strafzaak over seksuele betrekkingen met dieren wegens een gebrek aan persoonlijk en rechtstreeks belang. Het Hof wees daarbij expliciet op de afwezigheid van een uitdrukkelijk wettelijk collectief vorderingsrecht voor dierenwelzijnsverenigingen.⁷⁴

Later is die houding van correctionele rechters evenwel versoepeld. Datzelfde hof te Antwerpen aanvaardde immers de burgerlijke partijstelling van GAIA wél op grond van het Aarhus-verdrag (infra nr. 16). Ook in een zaak uit 2018 over seksuele mishandeling van dieren werd het rechtstreeks en persoonlijk belang van GAIA erkend. Volgens de correctionele rechter vloeide uit de schending van hun voorwerp morele schade voort, zoals bedoeld in artikel 3 van de Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering (supra nr. 6), en die moest vergoed worden.⁷⁵ GAIA kon zich eveneens ontvankelijk burgerlijke partij stellen voor het doodtrappen van een kat.⁷⁶ Ook voor de zware mishandeling van een stier en ganzen achtte het hof van beroep te Gent het voldoende aannemelijk dat GAIA morele schade had geleden.⁷⁷ Over de burgerlijke partijstelling van GAIA voor broodfokpraktijken stelde datzelfde hof zelfs het volgende: «Indien een dergelijke rechtsvordering wordt ingesteld door een rechtspersoon die zich krachtens zijn statuten tot doel heeft gesteld c.q. het dierenwelzijn te bevorderen en ertoe strekt het met de bepalingen strijdig geacht handelen en nalaten van privépersonen en overheidsinstanties te betwisten, voldoet die rechtspersoon op het vlak van belang aan de ontvankelijkheidsvereiste voor het instellen van de rechtsvordering.»⁷⁸ Die visie werd zeer recent nog herhaald door de correctionele rechtbank te Gent met betrekking tot broodfok en door de correctionele rechtbank te Tongeren met betrekking tot hanengevechten.⁷⁹

3.1.2. Cassatie brengt Eikendael weer tot leven

14. Eikendael blijft gelden voor verenigingen zonder wettelijk vorderingsrecht - Aan deze lagere rechtspraak komt nu (voorlopig) een einde met het cassatiearrest van 11 juni 2024. Het Hof van Cassatie liet immers het zwaard van Damocles vallen door de Eikendael-doctrine te bevestigen voor dierenwelzijnsverenigingen. Door dit arrest heeft een dierenwelzijnsvereniging enkel een procedureel belang in de zin van artikel 17 Ger.W. tot het vorderen van een vergoeding voor schade die bestaat in de aantasting van haar vermogen, goede naam of reputatie (supra nr. 3).⁸⁰ De aantasting van dierenwelzijn volstaat niet.⁸¹

3.1.3. Dierenwelzijn niet onder Aarhus-verdrag

15. Dierenwelzijn is volgens Cassatie geen milieu-aangelegenheid in de zin van Aarhus - Een dierenwelzijnsvereniging kan volgens het Hof van Cassatie ook geen beroep doen op de rechterlijke toegang voorzien in het Verdrag van Aarhus. Het Hof oordeelde dat de bevordering of bescherming van dierenwelzijn geen milieu-aangelegenheid is in de zin van dit verdrag.⁸²

16. Dierenwelzijnsverenigingen kunnen m.i. wel onder toepassing Aarhus vallen - Die conclusie is m.i. niet geheel correct. Volgens het Hof verzekert het Verdrag van Aarhus enkel rechterlijke toegang voor «verenigingen die de bevordering van de milieubescherming tot doel hebben».⁸³ Nochtans bepaalt artikel 9.3 van het Aarhus-verdrag:

«Aanvullend op en onverminderd de in de voorgaande leden 1 en 2, bedoelde herzieningsprocedures, waarborgt elke partij dat leden van het publiek, wanneer zij voldoen aan de eventuele in haar nationale recht neergelegde criteria, toegang hebben tot bestuursrechtelijke of rechterlijke procedures om het handelen en nalaten van privé-personen en overheidsinstanties te betwisten die strijdig zijn met bepalingen van haar nationale recht betreffende het milieu.»

Onder «leden van het publiek» wordt verstaan een of meer natuurlijke of rechtspersonen en, in overeenstemming met nationale wetgeving of praktijk, hun verenigingen, organisaties of groepen (art. 2.4.).

Wat betreft rechterlijke toegang beperkt de reikwijdte van het Verdrag van Aarhus zich dan ook niet tot verenigingen die milieubescherming als doel hebben, maar omvat het alle verenigingen die zich beroepen op het milieurecht.

17. Feitenrechters aanvaardden toepassing Aarhus op dierenwelzijn wel - Bovendien bevindt met name het welzijn van wilde dieren zich op het snijpunt van biologische diversiteit en dierenwelzijn, waarvoor het Verdrag van Aarhus wel kan gelden.⁸⁴ Het verdrag definieert «milieu’-(informatie) immers ook als «biologische diversiteit en componenten daarvan».⁸⁵ De bescherming die Aarhus biedt, hoeft echter niet beperkt te blijven tot wilde dieren. Zo verklaarde het hof van beroep te Antwerpen op grond van het Aarhus-verdrag⁸⁶ de burgerlijke partijstelling van GAIA m.i. terecht ontvankelijk voor milieumisdrijven met een mogelijke impact op dierenwelzijn (in casu ging het om de uitbating van een hondenkennel met meer dan tien volwassen dieren in woongebied).⁸⁷ Eerder hanteerde ook de correctionele rechtbank te Antwerpen die redenering.⁸⁸ Ook recente bestuursrechtspraak in Nederland erkende op grond van het Aarhus-verdrag het belang van dierenwelzijnsorganisaties om een vergunning voor een varkensstal aan te vechten op grond van het milieurecht. In casu kwalificeerden deze organisaties volgens de rechter als «betrokken publiek» in de zin van artikel 2.5 van het Aarhus-verdrag⁸⁹, wat impliciet werd bevestigd door het Europees Hof van Justitie.⁹⁰ Dierenwelzijnsverenigingen lijken in deze gevallen dus wel enkel rechterlijke toegang te kunnen putten uit het Aarhus-verdrag in zoverre ze zich beroepen op het milieurecht, niet het dierenwelzijnsrecht.

Dierenwelzijn en milieu-aangelegenheden overlappen niet altijd; daar heeft Cassatie een punt.⁹¹ Aarhus kon vóór het cassatiearrest van 11 juni 2024 dus hoe dan ook maar beperkte rechtsbescherming bieden aan dierenwelzijnsverenigingen.

3.1.4. Dierenwelzijn geen fundamenteel recht

18. Dierenwelzijn kwalificeert volgens Hof van Cassatie niet als «fundamenteel recht» onder artikel 17 Ger.W. - In het arrest van 11 juni sloot het Hof van Cassatie voor dierenwelzijnsverenigingen ook de alternatieve route naar de rechter: de kwalificatie als rechtspersoon die bescherming beoogt van «rechten van de mens of fundamentele vrijheden zoals zij zijn erkend in de Grondwet en in de internationale instrumenten die België binden» (art. 17, tweede lid Ger.W.). Deze rechtspersonen hebben immers wel een wettelijk vorderingsrecht.

Het Hof erkende wel dat de bescherming van dierenwelzijn door de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof, het Hof van Justitie en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is erkend als een doelstelling van algemeen belang.⁹² Bovendien verplicht artikel 13 VWEU de Unie en de lidstaten om ten volle rekening te houden met het welzijn van dieren als voelende wezens.

Daaruit volgt volgens het Hof van Cassatie dat de bescherming van het dierenwelzijn is erkend in internationale instrumenten die België binden, evenwel zonder dat die instrumenten aan België de verplichting opleggen om de toegang tot de rechter te verzekeren aan verenigingen die zich het dierenwelzijn of bepaalde aspecten daarvan tot maatschappelijk doel hebben gesteld.⁹³

Ook uit het recent aangenomen artikel 7bis van de Belgische Grondwet⁹⁴, dat dierenwelzijn vooropstelt als Belgische staatsdoelstelling, kan volgens het Hof van Cassatie geen recht op toegang tot de rechter voor dierenwelzijnsverenigingen worden afgeleid.⁹⁵ Voor het Hof is het bevorderen of vrijwaren van het dierenwelzijn als dusdanig geen doelstelling die de bescherming beoogt van de rechten van de mens of van fundamentele vrijheden in de zin van artikel 17, tweede lid Ger.W.⁹⁶

19. Nochtans erkende het Grondwettelijk Hof rechten en vrijheden van personen die in hun levensopvatting gehecht zijn aan het welzijn van dieren - Nochtans stelde het Grondwettelijk Hof in een arrest uit 2021 dat het doel dat erin bestaat bij het slachten elk te voorkomen lijden van voor consumptie bestemde dieren te vermijden, valt «onder, enerzijds de bescherming van de moraal, en anderzijds, de bescherming van de rechten en vrijheden van personen die in hun levensopvatting gehecht zijn aan het welzijn van dieren».⁹⁷ Personen die begaan zijn met dierenwelzijn, blijken dus wel degelijk over specifieke (fundamentele) subjectieve rechten en vrijheden te beschikken. En gezien de erkenning van deze rechten en vrijheden door het Grondwettelijk Hof, zijn ze van respectievelijk grondwettelijk en fundamentele aard, in de zin van artikel 17, tweede lid.

3.2. Eikendael juridisch ongeoorloofd

20. Voor dierenwelzijnsverenigingen rest enkel Eikendael - Na dit cassatiearrest rest voor dierenwelzijnsverenigingen enkel artikel 17, lid 1 Ger.W. en de restrictieve Eikendael-doctrine, zowel met betrekking tot vorderingen bij de burgerlijke rechter als bij de strafrechter. Dat is m.i. problematisch in het licht van zowel het recht op toegang tot de rechter, als het gelijkheidsbeginsel.

3.2.1. Eikendael voor dierenwelzijn in strijd met artikel 6 EVRM

21. Eikendael-doctrine voor dierenwelzijnsverenigingen zou toegang tot de rechter (art. 6 EVRM) te zwaar belemmeren - Lemmens uitte in de jaren 80 al scherpe kritiek op de beperking van de toegang tot de rechter voor verenigingen. Hij benadrukte allereerst de vrijheid van vereniging⁹⁸, die niet enkel het recht omvat om zich te verenigen, maar ook om zich als vereniging te kunnen ontplooien.⁹⁹ Hij merkte terecht op dat de grondwettelijke erkenning van verenigingen tevens de erkenning inhoudt van de waarde van collectieve belangen.¹⁰⁰ Verenigingen met rechtspersoonlijkheid hebben per definitie rechten, inclusief het recht - en vaak zelfs de statutaire verplichting - om hun collectieve belangen te verdedigen en te bevorderen.¹⁰¹ Toegang tot de gewone rechter is hiervoor een effectief en mogelijk zelfs noodzakelijk middel. Een procespartij heeft een belang wanneer zij voordeel kan halen uit een vordering.¹⁰² Dat betekent dat een vereniging dus belang heeft bij het instellen van juridische vorderingen die verband houden met haar doelstellingen zoals vastgelegd in de statuten. Hieruit vloeit het recht voort om deze doelstellingen ook juridisch te verdedigen.¹⁰³ Procederen is een dure zaak; verenigingen met een collectief doel zullen enkel procedures starten als het echt nodig is (s’il y a action, il y a d’intérêt¹⁰⁴). In dat geval moeten zij het recht krijgen om door een rechter gehoord te worden.

Anders zouden bepaalde schadelijke handelingen (niet zelden gesteld door de overheid zelf) aan rechterlijke controle kunnen ontsnappen.¹⁰⁵

Enkel een vordering die buiten het statutaire voorwerp van de vereniging valt, zou ontoelaatbaar verklaard mogen worden.¹⁰⁶ Waar de Eikendael-doctrine ook van verenigingen een individueel belang eist, vormt ze een te verregaande beperking van het fundamentele recht op toegang tot de rechter.¹⁰⁷ Lemmens benadrukt ondubbelzinnig dat «een vereniging, die optreedt ter verdediging van de belangen die zij zich statutair tot doel heeft gesteld, een voldoende belang heeft, in de zin van artikel 17 van het Gerechtelijk Wetboek».¹⁰⁸

In dezelfde zin voorzag het Verdrag van Aarhus in toegang tot de rechter in milieuzaken aangezien «acces to justice is necessary so that the public’s legitimate interests - that is those interests recognized by a particular society according to law, custom or practice - are protected and the law is enforced».¹⁰⁹

22. Dierenwelzijn voor effectieve rechtsbescherming afhankelijk van verenigingen - nood aan parallel systeem private handhaving - Een te strikte belangvereiste ondermijnt in het bijzonder de rol van collectieve vorderingen in de rechtsbescherming van «stemloze, kwetsbare en impopulaire» belangen zoals dierenwelzijn.¹¹⁰ Dierenwelzijn is een legitieme doelstelling van algemeen belang, erkend in wetgeving, die bescherming en handhaving behoeft, maar tegelijk riskeert te kampen met democratische tekortkomingen. Dieren zelf worden niet formeel politiek vertegenwoordigd in het wetgevend proces, veel essentiële dierenwelzijnskwesties worden geregeld bij uitvoerende besluiten, en economische belangengroepen krijgen veel inspraak in de totstandkoming van dierenwelzijnsregelgeving.

Dieren zijn rechts- en wilsonbekwaam en voor effectieve rechtsbescherming volledig afhankelijk van verenigingen die optreden in naam van de vereniging, maar voor rekening van het dier.¹¹¹ Deze verenigingen zijn een noodzakelijke waakhond ten aanzien van een overheid die niet altijd belang heeft bij, of prioriteit maakt van, (de handhaving van) dierenwelzijnsregelgeving. Om ervoor te zorgen dat dieren, onafhankelijk van politieke wil, welzijnswaarborgen kunnen genieten, moeten verenigingen de overheid en particulieren op hun dierenwelzijnsverplichtingen kunnen wijzen¹¹² via een parallel systeem van private handhaving.¹¹³ Dit vereist een ruime toegang tot de rechter.

3.2.2. Eikendael voor dierenwelzijn in strijd met gelijkheidsbeginsel¹¹⁴

23. Wetgever wilde discriminaties tussen verenigingen voorkomen - maar niet alle discriminaties zijn geëlimineerd met het nieuwe artikel 17 Ger.W. - In de aanloop naar de hervorming van artikel 17 Ger.W. waren het Grondwettelijk Hof, de Raad van State en de wetgever allen beducht voor mogelijke nieuwe vormen van discriminatie. De collectieve vorderingsrechten vertoonden een totaal gebrek aan samenhang.¹¹⁵ De Afdeling Wetgeving van de Raad van State had geen bezwaar tegen een algemeen collectief vorderingsrecht zonder onderscheid naar geschil of collectief belang.¹¹⁶ Het zou «welke struikelblok ook vermijden, inzonderheid ten aanzien van het algemene gelijkheidsbeginsel».¹¹⁷ In het kader van dit gelijkheidsbeginsel vond de Raad van State het de taak van de federale wetgever om te verduidelijken hoe een dergelijk algemeen collectief vorderingsrecht zou passen bij de al bestaande bijzondere vorderingsrechten.¹¹⁸ En terwijl de prejudiciële vraag in het Défense des Enfants-arrest enkel vorderingen over rechten in artikel 3 EVRM betrof, gaf het Grondwettelijk Hof een ruimere opdracht aan de wetgever.¹¹⁹ Die laatste moest een collectief vorderingsrecht ontwerpen ter bescherming van alle fundamentele vrijheden in de Grondwet en in de internationale verdragen waarbij België partij is.¹²⁰

Tot slot stemde ook de wetgever de bijzondere wetgeving die voorziet in collectieve vorderingsrechten af op het nieuwe artikel 17 Ger.W. «teneinde bijkomende ongrondwettigheden te voorkomen».¹²¹

Niettemin zijn daarmee mogelijk niet alle ongrondwettigheden van de baan.¹²²

24. Onderscheid verenigingen die grondrechten/economische belangen behartigen en verenigingen met ander maatschappelijk doel (bv. dierenwelzijn) geoorloofd? - In het Défense des Enfants-arrest stelde het Grondwettelijk Hof dat de artikelen 10 en 11 Gw. de wetgever er niet toe dwingen collectieve vorderingsrechten uit te breiden tot alle verenigingen.¹²³ Dat citaat verandert m.i. niets aan het feit dat wanneer de wetgever bepaalde verenigingen uitsluit, daar een redelijke verantwoording moet voor bestaan op grond van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.

Dat is niet het geval voor het verschil in behandeling dat artikel 17 Ger.W. (en de bijzondere wetgeving die voorziet in vorderingsrechten) creëert tussen enerzijds verenigingen die mensenrechten/fundamentele vrijheden of economische belangen behartigen en anderzijds verenigingen die opkomen voor een ander maatschappelijk doel, zoals dierenwelzijn.

3.2.2.1 Legitiem doel?

25. (Legitiem) doel = stormloop op rechters en actio popularis vermijden - Het legitieme doel van de beperking van collectieve vorderingen is het voorkomen van een overvloed aan procedures¹²⁴ en het vermijden van de actio popularis.¹²⁵ Het verslag van de Koninklijk Commissaris voor de Gerechtelijke Hervorming vermeldt dat de belangvereiste beoogt om «de klip te omzeilen die erin bestaat dat «verenigingen met de meest verscheiden oogmerken vrij en zonder ernstige waarborgen kunnen opgericht worden» en zich als titularis van rechten¹²⁶ voordoen».¹²⁷

3.2.2.2 Criterium van onderscheid = grondrechten?

26. «Mensenrechten en fundamentele vrijheden» arbitrair en niet het enige criterium van onderscheid - Om dat legitieme doel te bereiken, maakte de wetgever een onderscheid tussen verenigingen op basis van hun doel. Dat voorwerp moet ingevolge artikel 17, lid 2 Ger.W. bestaan uit de verdediging van mensenrechten en fundamentele vrijheden, een criterium waarvoor de wetgever zich baseerde op de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof.¹²⁸ Het Grondwettelijk Hof had zich evenwel enkel uitgesproken over het eraan voorgelegde verschil in behandeling tussen verenigingen die fundamentele vrijheden behartigen onderling. Het heeft nooit gesuggereerd dat «mensenrechten en fundamentele vrijheden» het enige criterium moest zijn voor alle collectieve vorderingen.

«Mensenrechten en fundamentele vrijheden» is in werkelijkheid bovendien niet het enige criterium van onderscheid, aangezien het niet alle bestaande collectieve vorderingsrechten omvat. Ook sommige vorderingen met een collectief economisch doel, zoals die van consumentenverenigingen, zijn toegelaten onder bijzondere wetgeving (supra nr. 7). Consumenten- en handelaarsbelangen kunnen m.i. niet eenvoudigweg worden ondergebracht onder mensenrechten en fundamentele vrijheden, aangezien «economische rechten» uit artikel 23 van de Grondwet¹²⁹ doelen op sociaal-economische rechten, zoals het recht op huisvesting of een gezond leefmilieu. Ook het Grondwettelijk Hof heeft een duidelijk onderscheid gemaakt tussen (verenigingen ter verdediging van) economische belangen en (verenigingen ter verdediging van) «fundamentele vrijheden»¹³⁰ in het Ordre des Barreaux-arrest (supra nr. 10).¹³¹

In werkelijkheid bestaat naast de vorderingen die zijn toegestaan onder Aarhus en het tweede lid van artikel 17 (mensenrechten en fundamentele vrijheden) enerzijds en de vorderingen waarvoor de Eikendael-doctrine nog geldt anderzijds, nog een derde categorie vorderingen die zijn toegestaan op basis van bijzondere economische wetgeving.

3.2.2.3 Onderscheid tussen grondrechten/economische belangen en andere maatschappelijke doelen niet pertinent

27. Gekozen criterium niet geschikt in het licht van het legitiem doel - De ongelijke behandeling van verenigingen is evenmin geschikt in het licht van het legitiem doel dat men wil veiligstellen, namelijk voorkomen dat «er een al te aanzienlijke verveelvoudiging van de geschillen zou optreden, hetgeen te vrezen valt indien de vordering ter verdediging van collectieve belangen zou openstaan voor eender welk statutair doel».¹³²

De vrees voor een stormloop op de rechters blijkt ongegrond. Procederen blijft een dure zaak en er bestaat geen «omvattend kader voor procesfinanciering».¹³³ Verenigingen, inclusief dierenwelzijnsverenigingen, kunnen om financiële redenen niet lichtvaardig omgaan met hun collectieve vorderingsrecht.¹³⁴ Verder stelt ook het verbod op tergend en roekeloos geding een duidelijke grens aan procesvoering.¹³⁵ Een ruimere toegang tot de rechter leidt niet per definitie tot een groter aantal geschillen.¹³⁶

Evenmin neemt het risico op een actio popularis toe wanneer de wet meer collectieve vorderingsrechten toestaat. Een vordering in het algemeen belang, zonder persoonlijke betrokkenheid bij dat belang, blijft namelijk uitgesloten.¹³⁷

Tot slot komt ook de scheiding der machten niet in gevaar wanneer verenigingen een collectief belang voor de rechter kunnen verdedigen. Verenigingen kunnen enkel optreden in concrete geschillen en moeten zich beroepen op een specifieke schending van een belang dat verband houdt met hun statutaire voorwerp.¹³⁸ Het is de rechter nog steeds verboden een opportuniteitscontrole uit te voeren of bij wege van algemeen geldende beschikking uitspraak te doen.¹³⁹

Zelfs als ruimere collectieve vorderingsrechten zouden leiden tot een toename van procedures, blijft het onduidelijk waarom de wet een grens moet trekken bij verenigingen die mensenrechten, fundamentele vrijheden of economische belangen behartigen. Door de toegang tot de rechter te beperken, ontstaat nu een willekeurige hiërarchie in wettelijke belangen. Zodra de wetgever ervoor kiest om dierenwelzijn wettelijk te beschermen, moet hij ook dezelfde procedurele mogelijkheden bieden om schendingen van dierenwelzijnswetgeving voor de rechter te brengen «door een geschikte actor en in een passende en efficiënte vorm»¹⁴⁰. Het onderscheid tussen verenigingen die fundamentele rechten of economische belangen behartigen en verenigingen die andere wettelijke belangen nastreven, is dus niet geschikt om het beoogde doel te bereiken.

28. Geen gerechtvaardigde reden om dierenwelzijnsverenigingen toegang tot burgerlijke rechter te ontzeggen - Er bestaat geen geldige reden om dierenwelzijnsverenigingen de toegang tot de burgerlijke rechter te ontzeggen. M.i. is artikel 17 Ger.W. zoals geïnterpreteerd door het cassatiearrest van 11 juni 2024 in strijd met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.

3.3. Einde van Eikendael voor (dierenwelzijns)verenigingen: inspiratie uit objectief contentieux

29. Belangvereiste objectief contentieux veel soepeler - In het licht van artikel 6 EVRM (supra nr. 21) is m.i. de enige test die verenigingen zouden moeten doorstaan, die van de werkelijke, adequate en transparante belangenbehartiging (specialiteit, duurzaamheid, betrekkelijkheid en collectiviteit, supra nr. 11).¹⁴¹ Dit is ook hoe het Grondwettelijk Hof en de Raad van State de belangvereiste interpreteren voor verenigingen.

Wanneer een vereniging die niet haar persoonlijk belang aanvoert, voor de Raad van State optreedt, is nu vereist dat haar voorwerp van bijzondere aard is en derhalve onderscheiden van het loutere algemeen belang, dat zij optreedt ter verdediging van een collectief belang, dat haar voorwerp door de bestreden handeling kan worden geraakt en dat niet blijkt dat dit voorwerp niet meer of niet meer werkelijk wordt nagestreefd.¹⁴² Voor de Raad van State moet het belang dus voldoende persoonlijk zijn, maar dit sluit een collectief belang niet uit. Een belang kan echter niet bestaan uit het algemeen belang bij de naleving van de wet, aangezien de Raad van State de actio popularis ook uitsluit.¹⁴³ Dierenwelzijnsverenigingen kunnen voldoen aan deze soepele belangvereiste.¹⁴⁴

Dierenwelzijnsorganisaties genieten eveneens vlotte toegang tot het Grondwettelijk Hof. Om voldoende belang¹⁴⁵ aan te tonen voor het Grondwettelijk Hof, moeten verenigingen bewijzen dat de bestreden norm hen rechtstreeks en ongunstig zou kunnen raken. Bij een vereniging zonder winstoogmerk is dat het geval wanneer de norm raakt of kan raken aan het voorwerp dat zij nastreeft, of zelfs als er een band bestaat tussen het voorwerp en de bestreden norm, of als het beroep niet «vreemd is aan het voorwerp».¹⁴⁶ Ook voor het Grondwettelijk Hof moet het voorwerp bijzonder zijn en onderscheiden van het algemeen belang en de individuele belangen van de leden.¹⁴⁷ Het moet werkelijk worden nagestreefd.¹⁴⁸

30. Belangvereiste objectief contentieux diende als inspiratie voor versoepelingen Eikendael - Deze soepele invulling van de belangvereiste in het objectief contentieux heeft als inspiratie gediend voor de (gedeeltelijke) wettelijke versoepelingen van de Eikendael-doctrine (supra nr. 7): «Dit voorstel is een nieuwe stap in een evolutie die al lang bezig is, waarbij het procesrecht meer functioneel wordt benaderd, als een instrument om geschillen zo efficiënt mogelijk te beslechten. In die logica gaat het niet op om te strak vast te houden aan een (te) individualistische invulling van de begrippen «belang» en «hoedanigheid». Reeds sinds geruime tijd leeft immers de overtuiging dat rechtsgeschillen soms efficiënter kunnen beslecht worden op een collectief niveau. Vandaar dat de Raad van State en het Grondwettelijk Hof reeds sinds de jaren 80 respectievelijk 90 het recht van rechtspersonen erkennen om in rechte te ageren ter bescherming van het collectief belang dat zij statutair nastreven. Vandaar ook dat de wetgever dat in bijzondere wetgeving reeds voorziet voor bepaalde verenigingen en welomschreven materies.»¹⁴⁹

Het is raadzaam dat de wetgever deze versoepelingen nu voltooit door te voorzien in een alomvattende regeling voor het optreden in rechte van alle verenigingen met een collectief doel, ter vervanging van de huidige onsamenhangende, ad-hoc-regelgeving^.150 Er valt immers niet in te zien waarom de toegang tot de burgerlijke rechter restrictiever zou moeten zijn dan die tot het objectief contentieux. Op zich vormt een verschillende belangvereiste in het subjectief en objectief contentieux volgens het Grondwettelijk Hof weliswaar geen discriminatie:

«Het in het geding zijnde verschil in behandeling, dat voortvloeit uit de autonome interpretatie van de ontvankelijkheidsvoorwaarden door rechtscolleges die in hun eigen bevoegdheidssfeer optreden, wordt verantwoord door de omstandigheid dat de partijen in een geschil dat aan de gewone rechtscolleges is voorgelegd zich in een situatie bevinden die wezenlijk verschillend is van die van de partijen voor het Hof: terwijl de eersten in rechte optreden om een einde te maken aan de schending van een recht waarvan zij beweren houder te zijn (subjectief contentieux), betwisten de tweeden de geldigheid van een wetskrachtige norm (objectief contentieux); de eersten kunnen slechts een gerechtelijke beslissing verkrijgen met beperkte gevolgen inter partes (art. 6 van het Gerechtelijk Wetboek), terwijl de tweeden, indien het Hof het beroep gegrond acht, een beslissing met gevolgen erga omnes kunnen verkrijgen (art. 9, § 1, van de bijzondere wet van 6 januari 1989).»¹⁵¹

Volgens het Hof was het onderscheid niet onevenredig, omdat de schending van het recht kan worden aangevochten door de rechtzoekende die erdoor benadeeld is.¹⁵² Deze redenering is echter minder houdbaar waar de benadeelden dieren zijn, die voor hun rechtsbescherming volledig afhankelijk zijn van de overheid en verenigingen.¹⁵³

De voorwaarden die artikel 17, tweede lid Ger.W. stelt voor verenigingen die fundamentele rechten behartigen, zouden uitgebreid moeten worden naar alle verenigingen die een collectief doel nastreven:

1° het maatschappelijk doel van de rechtspersoon is van bijzondere aard, onderscheiden van het nastreven van het algemeen belang; 2° de rechtspersoon streeft op duurzame en effectieve wijze dit maatschappelijk doel na; 3° de rechtspersoon treedt op in rechte in het kader van dat maatschappelijk doel, met het oog op de verdediging van een belang dat verband houdt met dat doel; 4° de rechtspersoon streeft met zijn rechtsvordering louter een collectief belang na.

IV. Conclusie

31. Belangenorganisaties houden zich niet langer uitsluitend bezig met beleidsbeïnvloeding of sensibilisering; ze hebben ook hun weg naar de rechter gevonden in het nastreven van hun «goed doel». Procesvoering is een zeer noodzakelijk en effectief instrument voor verenigingen om hun collectieve doelstellingen te behartigen en hun rol als waakhond te vervullen.

Het is dan ook opmerkelijk dat het Hof van Cassatie de oude Eikendael-doctrine recent bevestigde voor dierenwelzijnsverenigingen. De schending van hun voorwerp volstaat niet om een procedureel belang in de zin van artikel 17 Ger.W. aan te tonen. Daarmee ontzegt het verengingen zonder collectief vorderingsrecht de facto elke toegang tot het subjectief contentieux, terwijl milieuverenigingen, beroepsverenigingen, werknemers- en werkgeversorganisaties, consumenten- en handelaarsverenigingen en verenigingen die fundamentele rechten en vrijheden behartigen, wel een ruime rechterlijke toegang genieten. Dierenwelzijn is bij deze nagenoeg volledig onttrokken aan het toezicht van de burgerlijke rechter.

Het Grondwettelijk Hof stelde eerder al een discriminatie vast tussen verenigingen wat betreft hun rechterlijke toegang, met een wijziging van artikel 17 Ger.W. tot gevolg. M.i. bleef die bepaling, zoals geïnterpreteerd door het Hof van Cassatie, nadien nog steeds problematisch in het licht van het gelijkheidsbeginsel en vormt ze bovendien een ernstige beperking van het recht op toegang tot de rechter (art. 6 EVRM).

Deze bijdrage pleit dan ook voor een einde aan de discriminatoire Eikendael-doctrine door een nieuwe wijziging van artikel 17, tweede lid Ger.W. Alle verenigingen die een collectief doel nastreven, moeten in het licht van artikel 6 EVRM het recht krijgen om hun doel voor een rechter te verdedigen. De vrees voor een stormloop op de rechterlijke macht is immers ongegrond.

Het subjectief contentieux kan hierbij een voorbeeld nemen aan het objectief contentieux door het procedureel belang van verenigingen te aanvaarden waar zij de specialiteit, duurzaamheid, betrekkelijkheid en collectiviteit van hun voorwerp kunnen aantonen.