Integrale loyauteitszorg binnen justitie - Mercuriale uitgesproken op de plechtige zitting van het Hof van Cassatie van 1 september 2025

Ria Mortier

Procureur-generaal bij het Hof van Cassatie

Aan de medewerkers van Justitie worden hoge eisen gesteld, gezien de impact van hun beslissingen op het leven van anderen. Voor een uitmuntende rechtsbedeling telt niet alleen het juridisch eindresultaat. Naast loyaal aan de rechtsregels moeten zij ook praktisch wijs, gemeenschapsgericht, open en menselijk handelen, met aandacht voor meer globale professionaliteit van de organisatie. In deze Mercuriale wordt die nood aan integrale loyauteitszorg toegelicht als voorwaarde voor een kwaliteitsvolle Justitie.

“Réclamer la loyauté d’autrui n’a pas de sens. Affirmer la loyauté de soi a plus de signification.”

F. Delpérée1

1. Inleiding¹

Als iemand zou vragen wat «loyauteit» voor u betekent, zal u daar voor uzelf waarschijnlijk wel vlot een invulling aan kunnen geven. Uw definitie zal ongetwijfeld te maken hebben met trouw, eerlijkheid, solidariteit, het zich houden aan afspraken, of het toegewijd zijn aan iets of iemand. Deze meervoudige invulling maakt loyauteit tot een rijk, maar tegelijk ook een wazig concept. Iedereen zal weliswaar instinctief duiding geven aan loyauteit, maar die duiding zal toch vaak sterk verschillen van persoon tot persoon of van situatie tot situatie.

Waarom loont het dan de moeite een dergelijk vaag concept tot kernbegrip te maken van een mercuriale rede bij de opening van het nieuw gerechtelijk jaar?

1.1. Vooreerst omdat een samenleving in transitie, zoals de onze, wel wat loyauteit kan gebruiken.

De snelle ontwikkelingen, de bedreigende veranderingen en de grote onzekerheid die met die transitie gepaard gaan, brengen mee dat we als individu het gevoel hebben dat we de maatschappelijke problemen die er zijn, wel kunnen benoemen en dat we ook meestal wel weten waar ze vandaan komen, maar dat we totaal geen antwoord hebben op hoe die problemen duurzaam moeten worden aangepakt of welke andere problemen er nog op ons af zullen komen. We weten het niet, we kunnen het ook vaak niet weten en dus zijn we allemaal in zekere zin zoekende. Naar handvatten, naar zekerheden, naar dingen die ons steun bieden of die ons met elkaar kunnen verbinden.

Gemeenschappelijke waarden, zoals loyauteit, zouden dit verbindende karakter kunnen hebben, maar in onze samenleving zijn ze niet zo evident.

Onze samenleving is immers een WEIRD-samenleving,² waarmee ik niet bedoel dat ze zo bizar is, maar wel dat ze wetenschappelijk wordt gecategoriseerd als een westerse, opgeleide, geïndustrialiseerde, rijke en democratische samenleving. Dergelijke samenlevingen hebben uiteraard heel veel te bieden, maar ze blijken wel een blinde vlek te hebben voor collectieve morele waarden zoals loyauteit en gezag. Het zijn vooral de autonomie, de behoefte aan zelfstandigheid, het verlangen de regie te voeren over het eigen leven, de persoonlijke vrijheid om op ieder moment de keuze te kunnen maken die het beste aansluit bij de individuele verlangens, die voorrang krijgen. Omdat het tonen van loyauteit met iets of iemand die gegeerde vrijheid begrenst, krijgen intermenselijke relaties een enigszins secundair karakter en verleren mensen het ook om te praten of na te denken over verbindende waarden. Die waarden verliezen daardoor maatschappelijk aan belang, wat het steeds moeilijker maakt te definiëren welke resterende gemeenschappelijke waarden er nog zijn in onze samenleving.

Ook onze eigen organisatie ondervindt dat verbindende loyauteit niet meer evident is. Het aanslepende project van autonoom beheer - we zijn intussen elf jaar verder - tegen een steeds meer prangende budgettaire achtergrond maakt dat de strenge eisen die ten aanzien van onze organisatie worden gesteld, niet langer in balans zijn met wat ons wordt aangeboden. Er wordt niet enkel minder dan vroeger rekening gehouden met onze, nochtans verantwoorde, verzuchtingen, maar tegelijk dreigt het extern gehanteerde model van outputfinanciering druk te zetten op de eigenheid van de rechterlijke macht³. Een eigenheid die erop gericht is adequate rechtsbescherming te garanderen,⁴ met de bijbehorende kernverantwoordelijkheid om zowel in het belang van de rechtszoekende als in het belang van de rechtsstaat «deugdelijk» werk af te leveren. En «deugdelijk werk» afleveren is een waardengedreven begrip. Het opgedragen werk moet niet enkel gepresteerd worden en onderworpen worden aan een kwantitatieve meting,⁵ het is minstens even belangrijk dat het afgeleverde werk kwaliteitsvol is en maatschappelijk verantwoord blijft⁶.

Die maatschappelijke kernverantwoordelijkheid is dermate essentieel dat we zullen blijven ijveren om onze rechtmatige verwachtingen gehonoreerd te zien. We blijven daarbij uiteraard bereid verantwoording af te leggen voor ons eigen functioneren en voor de besteding van de toegekende middelen en zullen in die zin loyaal blijven ten aanzien van de overheid. Maar we moeten tegelijk ook trouw en dus loyaal kunnen blijven aan onszelf en aan onze eigenheid. Niet ter bescherming van onszelf, maar ter deugdelijke vrijwaring van de rechten van elkeen.

Wanneer maatschappelijke evoluties druk zetten op eigenheid, op eenheid en op samenhang, is het evident dat er barsten zichtbaar worden. Belangen die in steeds grotere mate botsen, creëren ruimte voor wrevel en onbegrip, waardoor de balans uit evenwicht dreigt te raken. En waar de balans zoek is, is het vaak moeilijk om loyaal te blijven. Loyaal als individu ten opzichte van andere individuen met eigen perspectieven, verlangens en behoeften, maar ook loyaal op niveau van de samenleving zelf, met daarbij voor beleidsmakers de cruciale, maar steeds moeilijker te beantwoorden vraag: «aan wie geven we voorrang op wie?»⁷ De door het beleid gemaakte keuzes en vastgestelde prioriteiten maskeren in essentie die maatschappelijke loyauteitsstrijd, wat in het publieke debat zelden of nooit als dusdanig wordt benoemd, maar die strijd is er wel, woedt voortdurend onderhuids en vormt een cruciaal element van vele maatschappelijke uitdagingen.

In die moeilijke maatschappelijke context is het voor overheidsinstanties geenszins evident om de handvatten, de zekerheid, de visie en de rust waar de samenleving nood aan heeft, ook effectief te bieden. Terwijl uitgerekend justitie en politie hier nochtans een uitstekende gelegenheid toe krijgen. Mensen gaan er immers van uit dat justitie en politie er altijd, ongeacht de omstandigheden, zullen zijn en zij, hoe dan ook, bescherming zullen bieden wanneer burgers geconfronteerd worden met een bedreiging die ze zelf niet aankunnen. In die zin tonen mensen loyauteit ten aanzien van justitie en politie op grond van hun maatschappelijke functie. Ze ervaren hun aanwezigheid in tijden van individuele onzekerheid en grote nood als geruststellend en ze zien er, als hoop in bange dagen, een baken van vertrouwen, eenheid en kwaliteit in. De vraag is echter: hebben we dat ook effectief te bieden? Heerst er niet eerder bij de rechtszoekenden onzekerheid over welke visie, welke overtuiging, welke normen, welke waarden wij, de professionelen van wie ze voor die veiligheid en rechtsbescherming afhankelijk zijn, nu eigenlijk delen? Voor welke justitie staan wij in hun ogen?

En voor welke justitie denken we zelf te staan? Justitie is een complexe organisatie, bestaande uit diverse subsystemen - balie, politie, openbaar ministerie, hoven en rechtbanken, gevangenissen -, die in hun werking losstaan van elkaar, maar waarvan het werk uiteindelijk bijdraagt aan eenzelfde ruimer resultaat. Ondanks hun individuele autonomie vormt de output van het ene subsysteem immers de input van het volgende⁸. Bestaat er onder al die subsystemen voldoende eensgezindheid over hoe de gegeven opdracht invulling moet krijgen? Over wat globale goede justitie is? Over wat optimale rechtsbescherming en deugdelijk werk inhouden? Wat zijn onze gezamenlijke drijfveren, waarom doen wat we doen, wat vinden we zelf belangrijk? Beperken we ons allen het liefst tot een louter technische toepassing van regels en recht? Of steunen we bij die toepassing ook op waarden, zo ja, op welke waarden en wat houden die dan concreet in? Weten we eigenlijk wel hoe divers onze blikken soms zijn? Of zijn die blikken helemaal niet divers en zijn we misschien als professionele organisatie té eensgezind zonder dit zelf te beseffen en daardoor blind voor de perceptie van anderen?

Op al die vragen ligt, voor mij althans, geen klaar en eenduidig antwoord voor. En die twijfel is verontrustend en meteen de tweede reden om loyauteit tot kernbegrip van deze rede te maken.

1.2. Hoe kan het immers dat er twijfel rijst over welke waarden we als globale organisatie delen, als deze organisatie het resultaat is van een historische ontwikkeling waarin waarden, tradities en regels een belangrijke invloed hebben op het gedrag van de leden van die instelling?⁹ En hoe kan er twijfel over kernwaarden ontstaan als we via een van die tradities die ons leiden, als vanzelf bij loyauteit uitkomen? Leggen we immers niet allemaal, of we nu binnen justitie verantwoordelijkheid opnemen als magistraat,¹⁰ advocaat,¹¹ politieambtenaar, referendaris, griffier of secretaris, bij indiensttreding en als uitdrukkelijke voorwaarde voor het kúnnen uitoefenen van onze functie, de eed van trouw en dus van loyauteit af?

Professionele loyauteit wordt door die eed als basiswaarde, als kernwaarde, geformaliseerd. Maar staan we ook voldoende stil bij de intrinsieke waarde ervan? Kan de rechtszoekende er door het afleggen van die eed op vertrouwen dat loyauteit ook effectief dé kernwaarde, hét startpunt en dé leidraad voor het professioneel functioneren vormt?¹² Een eedformule op zich, noch het uitspreken ervan garanderen immers toch weinig of niets? Ze kunnen hoogstens de toehoorder overtuigen van de goede voornemens van degene die de eed aflegt. Of ze kunnen in meer algemene zin de burger enigszins de verzekering geven dat het afleggen van de eed garant zal staan voor professionalisme, en voor het ondergeschikt maken van het eigen belang, niet alleen aan de gemeenschappelijke waarden van de professionele groep, maar ook aan de algemene waarden die besloten liggen in het recht als werkinstrument. Maar een eedaflegging op zich zorgt er niet plotsklaps voor dat professionelen zich ten volle bewust worden van wat professionele loyauteit concreet inhoudt en ze biedt evenmin garanties dat die loyauteit te allen tijde op de juiste wijze toepassing zal krijgen.

Want hoever reikt de betekenis van de eed voor elk van ons? Betreft de beloofde trouw aan de Koning en de gehoorzaamheid aan de wetgeving enkel een trouw aan regels van het recht en van de staatsinrichting? Of ligt de individuele ambitie van degene die de eed aflegt, iets hoger en wil die door het afleggen van die eed bewust getuigen van zijn engagement om een bijzondere rol op te nemen in de samenleving, en dit te doen op een onkreukbare en deskundige manier? Of leggen we gezamenlijk de ambitie hoger? Bevestigen we door het ontvangen van de eedaflegging van elke nieuwe collega telkens opnieuw dat we samen met die collega deel willen blijven uitmaken van een rechtsstatelijke pijler? Van een staatsmacht die een professionele gemeenschap omvat met doorleefde waarden die we beloven niet te zullen schenden, zodat we op die manier mee bouwen aan een inhoudelijk rijke rechtscultuur die een gemeenschapsgerichte justitie mogelijk maakt?

Ik ga ervan uit dat die hogere ambitie als van nature de professionele drijfveer is voor elk van ons. Maar het kan natuurlijk ook de andere kant op. Riskeren we immers niet dat in een samenleving die steeds meer evolueert naar individualisme, dit algemene, grotere belang en tegelijk ook het ereaspect van het ambt gaandeweg naar de achtergrond verdwijnen? Dat in een samenleving waar professionelen niet meer leven «voor het recht» maar «van het recht»,¹³ de eed een surrogaat wordt voor waarden die eigenlijk niet gedeeld worden, en het afleggen van de eed niets meer is dan een formaliteit zonder veel inhoud, die nu eenmaal hoort bij de geplogenheden van de loopbaan die men vooral ambieert als manier om zichzelf te ontplooien en een eigen inkomen te verwerven?

1.3. Ook de hernieuwde algemene principes inzake de deontologie van de magistraten,¹⁴ die de Hoge Raad voor de Justitie recent uitwerkte rond een aantal kernwaarden, waaronder loyauteit, garanderen op zich niets. Ze zijn onbetwist heel waardevol omdat ze een referentiekader bieden dat kan dienen ter inspiratie en sturing van de individuele magistraat, terwijl ze ook in algemene zin kunnen bijdragen aan een stabiel ethisch klimaat binnen justitie, waardoor het noodzakelijk vertrouwen van het publiek wordt ondersteund¹⁵. Maar zij volstaan niet.

Niet omdat er te weinig regels zijn en ook niet omdat er rond begrippen zoals integriteit, loyauteit, gemeenschapsgerichte justitie te weinig enthousiasme bestaat. Integendeel, iedereen wil het, vooral bij een ander, en meestal weet men heel goed wat het betekent niet integer, niet loyaal of niet gemeenschapsgericht te zijn wanneer kwalijke voorbeelden zijn gesteld en het kwaad is geschied. Maar wat de positieve invulling van al die deontologische principes is, is vaak een ander verhaal. Als het college van het openbaar ministerie op zijn website de waarde vooropstelt om de toevertrouwde opdrachten op een integere, objectieve, onpartijdige, menselijke en onafhankelijke wijze op te nemen,¹⁶ als het de waarden van de geïntegreerde politie zijn om bij iedere actie of interventie de waardigheid van elke persoon na te leven, loyaal te zijn ten opzichte van de democratische instellingen en te allen tijde integer, onpartijdig, verantwoordelijk te handelen en bezield blijk te geven van een dienstverlenende ingesteldheid¹⁷ en als het expliciete waarden zijn van hoven en rechtbanken¹⁸ om de toevertrouwde opdracht waardig, rechtschapen en respectvol uit te oefenen, wat houdt dit alles dan concreet in? Je kan die waarden wel neerschrijven en je kan ze ook proberen uit te dragen, maar net zomin als een eedformule zullen regels inzake deontologie er op zich voor zorgen dat professionelen doordrongen worden van professionele waarden.

Willen ze echt betekenis en praktische meerwaarde hebben,¹⁹ dan moeten die regels in de praktijk aandacht krijgen, geïmplementeerd worden, maar bovenal geïnternaliseerd worden. Het is pas als de waarden van justitie, die omsloten worden door die geschreven regels, overeenkomen met gedragen principes van de hele organisatie en dus doorleefde waarden worden van elke individuele medewerker, dat een echte, op waarden gebaseerde rechtscultuur enige kans maakt.

Professionele loyauteit valt daarom niet te herleiden tot een paar geschreven regels om elkaar de les te lezen en het daarbij te laten. Professionele loyauteit is de kern van een lerende cultuur die we als justitie nodig hebben om de trend van dalend vertrouwen te keren,²⁰ en om het vermogen van de hele organisatie, om niet enkel juridisch hoogstaand maar ook te allen tijde ethisch te handelen, naar een hoger niveau te brengen.

Gezien het implementeren van loyauteit als kernwaarde van een organisatie slechts duurzaam succesvol kan zijn indien de leidinggevenden van die organisatie het belang ervan actief onderschrijven, reikt deze mercuriale mij daartoe een derde reden en tegelijk de perfecte gelegenheid aan.

2. Het belang van loyauteit voor een stabiele verhouding tussen burger en justitie

Om vanuit die maatschappelijk belangrijke en professioneel pertinente redenen loyauteit nuttig te kunnen belichten als ankerpunt voor anderen en als houvast voor onszelf, is een correct inzicht nodig over hoe loyauteit eigenlijk werkt en waarom ze zo belangrijk is.

2.1. Loyauteit behoort als deugd²¹ of vertrouwensbeginsel²² intrinsiek tot iedere menselijke relatie, of het nu een relatie betreft tussen twee mensen, een gezin, een vriendengroep, een professionele context, of de verhoudingen in de samenleving in het algemeen.

Om reden van die relationele context berust loyauteit vanzelfsprekend op wederkerigheid. Als je loyauteit toont aan iets of iemand, wil je er wel wat voor in de plaats, want door loyaal te zijn beperk je tenslotte ook je vrijheid. Dit blijkt heel duidelijk in de economische context, waar loyauteit wordt vertaald in een uitgesteld prijsvoordeel, dat je als klant bindt voor volgende aankopen en je dus in zekere mate belet naar een concurrent te gaan. Loyauteit heeft in die context echter vooral een utilitair karakter dat geenszins gelijkstaat aan langdurige trouw. Indien een concurrent je iets beter te bieden heeft, ben je immers weg. Klanten «gebruiken» met andere woorden slechts het aangeboden programma omdat en voor zover ze er zelf beter van worden. Ze zijn daardoor slechts loyaal aan het programma, maar niet per se aan het bedrijf of het merk, waarmee ze niet noodzakelijk een sterke band op lange termijn wensen aan te gaan.

In menselijke relaties verloopt het enigszins, maar niet volledig, gelijkaardig. Op microniveau, in een exclusieve relatie tussen twee individuen, is het evident dat wanneer je zelf trouw bent, je ook wederkerige trouw verwacht, want jouw loyaliteit beperkt ook hier je vrijheid tot het aangaan van een andere relatie. Het is daarbij niet, zoals in een economische context, de bedoeling dat je onmiddellijk afhaakt van de relatie wanneer een andere persoon jou misschien iets beter te bieden heeft, maar dit afhaken kan wel volgen als er niet langer een stabiel vertrouwen is dat de andere in de relatie aan jouw behoeften zal blijven voldoen. Dit mechanisme werkt ook voor de verhouding tussen de individuele burger en de Staat. De burger verwacht dat de Staat een kader verschaft waarbinnen individuen kunnen samenleven en waarbinnen zij tevens beschermd worden tegen om het even welke aantasting van hun integriteit. Wederkerig wordt van de burger trouw aan de Staat verwacht, met het oog op het behoud van de interne cohesie, orde en stabiliteit. Maar ook hier ziet de burger om reden van die loyauteit zijn vrijheid beperkt. En daarom is hij enkel bereid loyauteit te tonen aan de Staat wanneer de Staat de essentiële functies waarvoor hij verantwoordelijk is, naar zijn aanvoelen ook effectief verwezenlijkt. Indien daarover twijfel ontstaat, brokkelt het vertrouwen en meteen ook de loyauteit af en komt het systeem op losse schroeven te staan.

Die voorwaardelijkheid maakt loyauteit broos en die broosheid is bedreigend voor de rechtsstaat. Bedreigend omdat de burger, willen of niet, overgeleverd is aan instellingen, zoals aan justitie en aan mensen binnen die instelling, die hijzelf niet kiest, maar die wel belangrijke macht over hem kunnen uitoefenen. Dat de burger die ontevreden is over de werking van die instelling of van de mensen die er verantwoordelijkheid in opnemen, niet, zoals een ontevreden klant in een winkel, kan overstappen naar een voldragen alternatief dat meer of evenveel waarborgen biedt,²³ kan echter als onaanvaardbaar worden aangevoeld in een wereld waarin bijna alles een individuele optie is. En dit is geen onwaarschijnlijke hypothese of pure theorie. Er werd immers wetenschappelijk aangetoond dat een niet onaanzienlijk deel van de samenleving bereid is de regels van de rechtsstaat niet langer na te leven, en dus niet langer loyaal te zijn, indien zich urgente en belangrijke problemen aandienen waarin de eigen persoonlijke vrijheid onder druk komt te staan. De opeenvolgende crisissen gedurende de voorbije jaren en ook de actuele geopolitieke toestand blijven dit besef op scherp stellen²⁴.

2.2. Op het eerste gezicht lijkt die broosheid van loyauteit strijdig met de stelling dat justitie en politie in tijden van crisis uit hoofde van hun geruststellende functie stabiel vertrouwen kunnen genieten. Ook het constant lage vertrouwen in justitie en politie dat in de opeenvolgende Justitiebarometers gedurende de voorbije twintig jaar werd vastgesteld, lijkt die tegenstrijdigheid te ondersteunen. En toch is die tegenstrijdigheid er niet. Omdat dit vastgestelde lage vertrouwen niets te maken heeft met de maatschappelijke functie van justitie en politie op zich, maar alles met de perceptie over hun effectief functioneren²⁵. En op dat niveau vergt loyauteit meer.

Om op loyauteit van de burger te kunnen rekenen, moeten justitie en politie er immers niet enkel zijn, ze zullen wederkerig moeten getuigen van die loyauteit door hun taak ook effectief ter harte nemen en de burgers daadwerkelijk te beschermen. De mate waarin men op loyauteit kan rekenen, zal dan recht evenredig zijn met wat effectief wordt gepresteerd, maar evenzeer met welke intentie, met welke competentie en met welke transparantie dit gepaard gaat. Voor stabiele, betrouwbare verhoudingen in de samenleving is het dus cruciaal²⁶ dat je niet enkel zegt wat je doet en doet wat je zegt, maar je moet ook menen wat je zegt, hiervoor de nodige inzet tonen, duidelijk zijn in wat kan en niet kan en dit voortdurend tonen in de praktijk.

Wanneer de politieambtenaren hieraan voldoen, zullen burgers eerder geneigd zijn mee te werken, te gehoorzamen, zich meer aan regels te houden en informatie te delen door zaken te melden of aangifte te doen van misdrijven²⁷. Ook wanneer magistraten als loyaal, competent, correct en integer worden ervaren, zullen rechtzoekenden geneigd zijn de door justitie genomen beslissingen te aanvaarden, zelfs als die beslissing voor hen persoonlijk negatief uitvalt of als zij er vanuit een bepaalde maatschappelijke visie een andere mening op nahouden. Een professionele houding van justitie en politie, gebaseerd op de wil om eerlijk en evenwichtig op te treden, is immers belangrijk voor de burger, niet in het minst omdat dit een waardevol tegengewicht vormt voor de vele complexe en vaak ontoereikende wetteksten²⁸. Het omgaan met het recht is voor ons als professionelen al vaak bijzonder ingewikkeld, maar voor de burger staat dit veeleer voor een onontwarbaar kluwen zonder richtingaanwijzers. Bij gebrek aan voldoende zelfredzaamheid²⁹ moeten zij daarom niet enkel kunnen rekenen op de professionele bijstand van de eigen advocaat, maar ook op de loyale dienstbaarheid van elkeen die werkt binnen justitie.

Streven we echter in ons handelen niet het juiste doel na of worden onze intenties als niet correct aangevoeld, dan brokkelt de loyauteit af.

Loyauteit verdraagt in die zin niet dat justitie en politie in hun functioneren eenzijdig gezworen beloftes verbreken, door niet langer trouw te zijn aan de wetten van dit land of hun bevoegdheden in te zetten voor andere doelen dan die welke aan hen zijn toevertrouwd. Dit zou het geval kunnen zijn indien de politie eenzijdig beslist om uit onvrede met politieke beslissingen geen enkele verkeersinbreuk meer te verbaliseren, of indien rechters uit onvrede met politieke beslissingen weigeren schuldig bevonden daders aan misdrijven te bestraffen. Aangegane engagementen kunnen immers niet zomaar worden opgezegd en de regels van fair play moeten in alle omstandigheden in acht worden genomen³⁰.

Maar dit neemt niet weg dat loyauteit ook hier slechts gegarandeerd blijft in geval van voldoende stabiele wederkerigheid. De bereidheid om zelf aangegane engagementen verder uit te voeren zal immers recht evenredig zijn met het afbrokkelen van de aangegane engagementen van anderen. De recente en herhaalde acties van magistraten als antwoord op de jarenlange en onaanvaardbare verwaarlozing van justitie, illustreren voldoende dit loyauteitsmechanisme³¹.

2.3. Hiermee is weliswaar een kader geschetst waarbinnen een loyale relatie tussen de burger enerzijds en justitie en politie anderzijds zich kan ontwikkelen en werd toegelicht waarom loyauteit zo belangrijk is, maar dit maakt nog niet meteen duidelijk wat die professionele loyauteit dan concreet en in het individuele geval inhoudt en hoe die in de praktijk tot uiting moet komen.

Een leidraad die dit helpt te concretiseren, is het recht zelf. Het recht, dat een sturende, ordenende rol heeft in de samenleving, ademt immers de vereiste van loyauteit. Loyauteit ligt besloten in tal van formele bronnen van het recht; ze uit zich in de diverse rechtsdomeinen; ze komt tot uiting in de concrete toepassing van het recht door de magistraat; ze uit zich in de houding van de drie staatsmachten ten opzichte van elkaar;³² ze komt tot uiting in de loyaliteit van de Staat ten aanzien van de rechterlijke orde³³ en in het in acht nemen van de federale loyauteit als grondwettelijke plicht³⁴. De vereiste tot loyauteit is zelfs een van de belangrijkste rechtsbeginselen van de Europese Unie, dat ook prominent tot uiting komt in de rechtspraak van het Europees Hof van Justitie en van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Met het recht als bron van loyauteit is er dus onbetwist een etymologisch verband tussen «loyauteit» en «loi», hoewel het letterlijke concept «loyauteit» of «loyaliteit» eerder zelden of niet in wetteksten voorkomt. Het concept ligt veeleer op indirecte wijze besloten in juridische begrippen, die elk op zich het respect voor de wet en voor aangegane verbintenissen in zich dragen³⁵.

2.3.1. Binnen het civiele recht wordt loyauteit, met basisbegrippen als diligentie en goede trouw,³⁶ en met grondbeginselen als fraus omnia corrumpit, nemo auditur en de ongerechtvaardigde verrijking,³⁷ als wezenskenmerk aanzien³⁸.

Ook binnen het civiele procesrecht, waar zich, naast de reeds tussen partijen bestaande materieelrechtelijke verhoudingen, gaandeweg ook procesrechtelijke verhoudingen ontwikkelen, wordt een loyale houding essentieel geacht voor een goed procesverloop³⁹. Doorgaans houdt procedurele loyauteit in dat de omgang met het geldende recht niet wordt herleid tot een louter technisch-juridische oefening, maar dat het gedrag van partijen naast een juridische ook een morele dimensie krijgt,⁴⁰ waarbij grenzen worden gesteld aan een buitensporige houding die enkel is ingegeven door private belangen⁴¹. Procedurele loyauteit beperkt zich echter niet tot het gedrag van de procespartijen. Omdat ook de samenleving en de overheid, in het belang van een stabiel vertrouwen in justitie, een goede rechtsbedeling gegarandeerd willen zien⁴², dienen alle actoren, en dus zowel de professionele actoren als de rechtszoekenden, zich bij een beroep op justitie als openbare dienst loyaal te gedragen⁴³. Enkel een houding die wordt gekenmerkt door eerlijkheid, redelijkheid en goed fatsoen laat toe dat justitie ten volle haar maatschappelijke rol opneemt, hetgeen niet enkel bijdraagt aan het respect voor justitie,⁴⁴ maar ook aan haar geloofwaardigheid⁴⁵.

In hoofde van de civiele rechter impliceert die loyale houding dat hij garant staat voor een faire en correcte bejegening van de procespartijen, en dat hij de toegekende bevoegdheden niet afwendt van hun doel of deze lichtzinnig gebruikt ten koste van de goede rechtsbedeling of de legitieme belangen van de partijen. In hoofde van de advocaat is de loyauteitsverplichting er niet enkel ten aanzien van zijn confraters, maar ook ten aanzien van de rechtbank⁴⁶. En degene die van de rechter fair play en gerechtigheid verwacht, mag op zijn beurt het correcte en efficiënte verloop van het geding niet tegenwerken. Het beschikkingsbeginsel, dat nog steeds een belangrijk uitgangspunt is in het burgerlijk proces, geldt vooral als procedurele waarborg en voor het vaststellen van de eigen grenzen, maar het houdt geen vrijgeleide in om een leugenachtige houding aan te nemen of de eigen rechten als rechtszoekende af te wenden van hun doel⁴⁷.

Ten aanzien van de procespartijen en hun raadsman krijgt de plicht tot loyale procesvoering grotendeels inhoud door de negatie ervan, via het concept van procesrechtsmisbruik⁴⁸. Deloyaal procesgedrag houdt dan verband met de uitoefening van processuele rechten op een wijze die de grenzen van het billijke, het betamelijke en het redelijke te buiten gaat, zoals het aanwenden van de rechtspleging voor kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden of het lichtzinnig uitoefenen van processuele rechten, waardoor de legitieme belangen van de partijen of de goede rechtsbedeling in het gedrang worden gebracht⁴⁹. Het komt de rechter toe een dergelijke deloyale proceshouding te sanctioneren⁵⁰.

Tegenover dit procesrechtsmisbruik als negatieve buitengrens van het procederen staat een loyale, positieve invulling van de binnenruimte⁵¹ door het geding te goeder trouw te voeren⁵² en fair play als norm te hanteren, zowel bij het in staat stellen van de zaak, als in de bewijsvoering en tijdens het debat. Proceshandelingen moeten eerlijk, correct en fatsoenlijk zijn⁵³ en ze dienen de objectieve toets te doorstaan aan de proceswaarborgen waarmee een fair trial, zoals bedoeld in artikel 6 EVRM, is omkleed.

Daarnaast is loyaal procesgedrag, met ook hier eerlijkheid⁵⁴ en diligentie⁵⁵ als kernwoorden, verbonden met het beginsel van de proceseconomie en het belang van waarheidsvinding⁵⁶. Beide leveren bepaalde, met dit doel verbonden procesrechten op, die weliswaar moeten worden uitgeoefend op een betamelijke, billijke en redelijke wijze⁵⁷. Beide brengen echter ook na te komen processuele lasten mee, zoals de processuele plichten van medewerking, mededeling, verwittiging en kostenbeperking⁵⁸. Dit alles houdt in dat partijen op economisch verantwoorde wijze moeten omgaan met procedures en pleegvormen,⁵⁹ waarbij van hen een constructief engagement mag worden verwacht.

Proceseconomie of procesrechtelijke zuinigheid staat immers niet voor een maximaal resultaat met een minimale inspanning, maar streeft naar een zo goed mogelijk resultaat met een zo redelijk mogelijke inspanning⁶⁰. Hierbij past geen vrijblijvende houding noch een volgehouden stilzwijgen van een partij of haar raadsman, dat kan uitmonden in leugenachtig, deloyaal gedrag⁶¹. Er wordt daarentegen actieve medewerking aan een efficiënt en vlot verloop van de rechtspleging verwacht. Partijen dienen het bewijs te leveren van wat ze vorderen, zijn verplicht alle nodige stukken bij te brengen om hun standpunt te onderbouwen en zijn ertoe gehouden, hoewel er geen wettelijke grondslag voor een waarheidsplicht in burgerlijke zaken bestaat,⁶² samen te werken met het oog op een eerlijke en efficiënte bewijsgaring.

Als criterium ter beoordeling van een (de)loyale proceshouding geldt het gedrag van de procesbewuste en bedachtzame burger,⁶³ die zich niet beperkt tot het behartigen van de eigen belangen, maar ook oog heeft voor de legitieme belangen van de andere partijen en van het rechtssysteem⁶⁴. Er wordt dus een proceseconomische houding verwacht zowel op micro-processueel als op macro-processueel vlak,⁶⁵ met een morele plicht tot loyaliteit die, als burgerplicht, onderdeel is van een gemeenschapsgerichte justitie in wederkerigheid, waarbij rechten noodgedwongen ook met plichten gepaard gaan⁶⁶.

2.3.2. Binnen de strafrechtspleging wordt loyauteit vanuit een andere invalshoek benaderd. In tegenstelling tot het civiele procesrecht, waar het recht om een burgerlijk geschil aan de rechter voor te leggen, een aan eenieder voorbehouden grondwettelijk en internationaal gewaarborgd recht is, wordt de mogelijkheid om een strafrechtelijk geschil op te lossen in (quasi) exclusiviteit toevertrouwd aan de rechterlijke macht als deel van de soevereine natie⁶⁷. De concrete regels van de strafprocedure vormen daarbij de uitdrukking van het evenwicht tussen enerzijds het individuele recht van de verdachte op bescherming van zijn grondrechten en anderzijds een maatschappelijke finaliteit, met de idee van «materiële waarheidsvinding» als fundamentele grondslag en doelstelling⁶⁸.

Die bijzondere invalshoek brengt vooreerst mee dat een loyale houding binnen de strafprocedure enkel wordt geëist van de overheid en van de vervolgende partij, maar niet van de verdachte. Een verplichting tot loyauteit in hoofde van de verdachte wordt immers onverenigbaar geacht met een aantal fundamentele waarborgen die hij geniet in de strafprocedure, zoals het recht van verdediging,⁶⁹ het recht op wapengelijkheid,⁷⁰ het vermoeden van onschuld,⁷¹ het zwijgrecht⁷² en het non-incriminatiebeginsel. Burgers mogen met andere woorden alles, zolang de wet hen dat niet verbiedt en kunnen zich dus in hun handelen, en in het verdedigen van dit handelen, bedienen van redeneringen waarbij de rand van de wet of het recht wordt opgezocht. Ook de beklaagde die binnen het strafproces vrijheid van verdediging geniet, kan in de regel niet worden gesanctioneerd voor de manier waarop hij zijn verdediging voert⁷³. Maar uiteraard geldt hierbij een belangrijke kanttekening. Het feit dat de beklaagde enkel een particulier belang nastreeft en ervoor kan opteren te zwijgen, niet mee te werken of nadelige informatie achter te houden,⁷⁴ kan uiteraard geen vrijgeleide zijn voor misbruik. Wanneer de beklaagde ter terechtzitting het beginsel van een loyaal debat op tegenspraak miskent, en een houding aanneemt die er enkel op gericht is het proces nodeloos te rekken, kan hij hiervoor worden gesanctioneerd⁷⁵.

Die bijzondere invalshoek brengt daarnaast ook mee dat andere standaarden gelden ten aanzien van degenen die in dienst zijn van de overheid, omdat hun loyauteit in de strafprocedure zo niet nog belangrijker is dan in private civiele geschillen en een gebrek aan loyaliteit binnen de strafrechtspleging des te meer het vertrouwen in justitie kan schaden⁷⁶.

In het kader van de bewijsgaring legde de wetgever, als wettelijke correctie op de vroegere permissieve regel dat «alles wat niet verboden is, is toegelaten»,⁷⁷ een uitdrukkelijke plicht tot loyauteit op aan de Procureur des Konings⁷⁸ en de onderzoeksrechter⁷⁹. Als leidende onderzoeksmagistraten dienen zij niet enkel toe te zien op de wettigheid van de bewijsmiddelen, maar ook op de loyauteit waarmee die worden verzameld. Ze zijn dus verplicht erop toe te zien dat bewijsmiddelen worden verzameld «in overeenstemming met de principes van het recht»,⁸⁰ en ze moeten zich binnen het formele kader van het uitoefenen van hun bevoegdheden ook aan bepaalde normatieve standaarden houden⁸¹. Die plicht tot loyauteit vormt een uitdrukking van de idee die ten grondslag ligt aan (rechts)misbruik⁸². De strafrechter kan bijgevolg, zelfs wanneer een bepaalde opsporingstechniek niet bij wet is verboden, het ermee verkregen bewijs uitsluiten, wanneer hij vaststelt dat in de concrete omstandigheden het beginsel van loyauteit is miskend. Benevens dit criterium van de betrouwbaarheid van het bewijs, dat nauw verbonden is met de idee van waarheidsvinding en een autonoom criterium is voor de uitsluiting van onrechtmatig bewijs,⁸³ houdt een loyale houding in het strafprocesrecht ook het eerbiedigen in van fundamentele waarborgen die de verdachte geniet in de strafprocedure en die componenten zijn van het recht op een eerlijk proces, zoals bepaald door artikel 6 EVRM.

Met dit normatieve kader geeft de wetgever evenwel geen eenduidige definitie van wat «loyauteit in het strafproces» concreet inhoudt. Dit concept kreeg juridisch vorm en inhoud aan de hand van een rijke en gevarieerde rechtspraak,⁸⁴ met tal van rechtsregels en een steeds verdere verfijning van de voormelde fundamentele waarborgen, en aan de hand van kritische inzichten in de rechtsleer.

Het is niet de ambitie van deze tekst om hiervan een allesomvattend overzicht te geven. Maar de uiteenzetting die volgt,⁸⁵ illustreert wel dat loyauteit er in de feiten op neerkomt dat allen die binnen het strafonderzoek enige verantwoordelijkheid dragen, te allen tijde geacht worden «het goede voorbeeld» te geven. Dit houdt - in negatieve zin - in dat zowel de procureur des Konings die het opsporingsonderzoek leidt, de onderzoeksrechter die het gerechtelijk onderzoek leidt, de politieambtenaren die voorafgaand aan die onderzoeken een autonoom politieonderzoek voeren,⁸⁶ de politieagenten die gerechtelijke opdrachten vervullen,⁸⁷ als de gerechtsdeskundigen die worden aangesteld, zich dienen te onthouden van handelingen die in strijd zijn met de menselijke waardigheid⁸⁸ of met de loyauteit en de waardigheid van het gerecht.⁸⁹ Dit houdt echter evenzeer - in positieve zin - in dat zij allen in de uitoefening van de hen toevertrouwde bevoegdheden voortdurend een drievoudig respect moeten vertonen, meer bepaald respect ten aanzien van de verdachte als persoon, respect ten aanzien van de rechten van de verdediging⁹⁰ als noodzakelijke component van elke rechtshandeling,⁹¹ en respect ten aanzien van de wet, hetgeen trouwens voortvloeit uit de afgelegde eed⁹².

2.3.3. Het respect voor de verdachte als persoon houdt het volgende in:

Onderzoeken moeten gebeuren op een objectieve, open manier. Indien er geen sprake is van een onbevangen onderzoek, is de waarheidsvinding gefrustreerd door slechts bevestiging te zoeken van de hypothese dat de verdachte schuldig is⁹³. Een dergelijke «tunnelvisie» draagt niet enkel het risico in zich van een gerechtelijke dwaling, maar ook van het onterecht neerhalen van iemands reputatie. Willekeur⁹⁴ en handelingen of houdingen die het vermoeden van onpartijdigheid kunnen aantasten,⁹⁵ moeten worden vermeden.

Zowel politieambtenaren als magistraten moeten er zich ook van bewust zijn dat er, louter door de (zelfs tijdelijke) vrijheidsberoving, in hoofde van de verdachte een kwetsbare positie ontstaat⁹⁶. Die kwetsbaarheid is een cruciaal, maar ook een interactief en dynamisch gegeven, waarvoor gedurende het gehele strafproces aandacht moet bestaan⁹⁷. De isolatie van de vertrouwde omgeving, het gebrek aan nachtrust of het gebrek aan voor de verdachte noodzakelijke middelen, zoals medicatie, alcohol of drugs, kunnen een verhoogd stressgevoel, een gebrekkig cognitief functioneren, een vermindering van heldere besluitvorming en een grotere vatbaarheid voor suggestie teweegbrengen. Dit kan invloed hebben op de mate waarin de verdachte, los van zijn leeftijd of mentale capaciteiten,⁹⁸ een beroep doet op zijn procedurele rechten, zoals het zwijgrecht of het recht om voorafgaand aan het verhoor te overleggen met zijn raadsman⁹⁹. Aandacht voor die kwetsbaarheid geldt dus niet enkel voor de politieambtenaren tijdens het verhoor, maar ook voor de interactie van de verdachte met zijn advocaat en voor de houding van de onderzoeksmagistraten.

Een loyale houding met respect voor de verdachte als persoon uit zich in die zin als volgt:

- Bewijs, zowel à charge als à décharge, moet worden verzameld onafhankelijk van de wil van de verdachte.

Het is uiteraard toegelaten de verdachte te verzoeken vrijwillig bewijs aan te leveren, maar de verdachte kan in beginsel niet worden verplicht mee te werken aan zijn eigen veroordeling of aan de veroordeling van iemand anders. Hij heeft het recht zich in de bewijsvoering afzijdig te houden en te weigeren om in elke fase van het proces enige verklaring af te leggen¹⁰⁰. In bepaalde gevallen kan de verdachte wel worden verplicht bewijs tegen zichzelf te leveren, zoals het onder dwang afstaan van DNA-materiaal (art. 90undecies Sv.) of het meedelen van de toegangscode tot zijn in beslag genomen informaticasysteem (zoals een smartphone), onder bedreiging van strafsancties (art. 88quater Sv.)¹⁰¹.

- De ondervraging van de verdachte mag niet worden opgevat als dé onderzoeksdaad waarmee het onderzoek staat of valt, of als een middel om koste wat kost een bekentenis te verkrijgen in een dossier zonder veel bewijzen¹⁰².

Politieambtenaren worden niet verwacht te «scoren» door zonder duidelijke aanwijzingen een persoon als «verdachte» te bestempelen en vervolgens alleen maar bewijsmateriaal tegen deze persoon te zoeken.

Ook de gerechtsdeskundige moet de loyauteit in de bewijsvoering in acht nemen¹⁰³. Het is hem niet toegelaten onder het mom van een therapeutisch of informeel gesprek te proberen het vertrouwen te winnen van de verdachte, om op die manier een bekentenis te verkrijgen en zo te scoren bij de magistraat die hem aanstelde, terwijl hij eigenlijk ongeoorloofde druk legt op de verdachte¹⁰⁴. Van hem wordt alleen een wetenschappelijke analyse van aangeleverd bewijsmateriaal verwacht, waarbij hij te allen tijde neutraal is, eerlijk omgaat met bewijsgegevens en rekening houdt met alle hypotheses¹⁰⁵.

- Verdachten mogen niet gedegradeerd worden tot loutere informatiebron¹⁰⁶. Alle verzamelde bewijsaspecten à charge en à décharge moeten tijdens het verhoor aan bod kunnen komen, die informatie moet getoetst worden aan de versie van de verdachte en het verhoor moet toelaten zijn standpunt hierover te vernemen. De verdachte moet daarbij te gepasten tijde en zonder dat hierdoor het onderzoek wordt geschaad, de mogelijkheid krijgen het reeds verzamelde bewijsmateriaal tegen te spreken of omstandigheden in zijn voordeel aan te halen.

- Evenmin zijn voor het ontdekken van de waarheid alle middelen toegelaten. Het is voor magistraten en politieambtenaren verboden ongeoorloofde druk, dwang, geweld, bedreigingen¹⁰⁷, mishandeling of immorele handelingen te gebruiken, hetzij om bekentenissen af te dwingen, hetzij om getuigenissen tegen anderen te verkrijgen¹⁰⁸. Het bewijs dat werd verkregen door onmenselijke of vernederende behandeling, moet worden uitgesloten¹⁰⁹. Langdurige en uitputtende ondervragingen zijn verboden,¹¹⁰ net zoals narco-analyse waarbij verdovende middelen worden toegediend om de verklaringsvrijheid van de verdachte uit te schakelen,¹¹¹ of braakmiddelen worden toegediend aan iemand die in zijn lichaam door de wet verboden producten meedraagt¹¹². Evenmin mag door een arts-deskundige dwang worden gebruikt om van de verdachte een bloedstaal of DNA-materiaal af te nemen¹¹³.

- Ook de voorlopige hechtenis mag niet worden misbruikt met het oog op bestraffing of enige andere vorm van dwang¹¹⁴.

Zo is het in voorlopige hechtenis nemen van een persoon met de bedoeling hem ertoe aan te zetten medewerking te verlenen aan het onderzoek, verboden wegens de strijdigheid met het non-incriminatierecht¹¹⁵. Ongeoorloofde druk is eveneens voorhanden wanneer de politie aan een verdachte meedeelt dat er bij een bekentenis geen voorlopige hechtenis volgt, aangezien het enkel aan de procureur des Konings of de onderzoeksrechter toekomt om te beslissen over een aanhouding¹¹⁶.

- Evenmin als valse beloftes is het verstrekken van mis- of desinformatie om bekentenissen of informatie te verkrijgen, toegelaten¹¹⁷.

Er wordt ongeoorloofde druk uitgeoefend op een verdachte aan wie valselijk wordt meegedeeld dat een medeverdachte een bekentenis heeft afgelegd,¹¹⁸ in de hoop dat de verdachte daardoor tot bekentenissen overgaat.

- Correcte informatie is ook essentieel indien de vrijwillige medewerking van de verdachte aan het onderzoek wordt gevraagd, zoals het geval is voor de huiszoeking met toestemming of de afname van een DNA-referentiestaal¹¹⁹. Niet enkel over de voorwaarden en het doel van deze dwangmaatregelen moet correcte informatie worden gegeven, maar bovendien moet dit gebeuren in begrijpelijke taal, zodat de persoon in kwestie weloverwogen een beslissing kan nemen en de door hem gegeven toestemming effectief vrijwillig is¹²⁰. Die begrijpelijke taal, ook bij andere onderzoekdaden, betreft niet enkel de bijstand van een tolk in het geval van anderstaligen, maar ook de inspanning om bij niet-anderstaligen, de taal die de verdachte spreekt te verstaan en zich daar in de mate van het mogelijke op af te stemmen.

- Niet enkel de informatie die aan de verdachte wordt verstrekt, moet correct zijn,¹²¹ maar er moet ook correct worden omgegaan met het verwerken van de informatie die door de verdachte wordt aangebracht. In die zin vereisen de kwaliteit en de getrouwheid van de registratie en de weergave van verhoren, ondervragingen en confrontaties voortdurende zorg en aandacht. Bovendien moet er een oprechte inzet zijn om te begrijpen wat de andere bedoelt.

Maar dit alles neemt niet weg dat het niet altijd eenvoudig is een grens te trekken tussen wat geoorloofd is en wat niet, tussen ongeoorloofde druk op de verdachte en ondervragingstechnieken die erop gericht zijn om zwakheden of tegenstrijdigheden in het verhoor te ontdekken, waardoor de verdachte geneigd is een bekentenis af te leggen¹²². Het verhoor van de verdachte heeft immers ook tot doel de waarheid te ontdekken en er aan de hand van gerichte vragen aan de verdachte toe te komen dat hij verklaringen aflegt die hij in andere omstandigheden niet spontaan zou afleggen¹²³.

Gezien de Salduz-wetten¹²⁴ op zich geen waterdichte garanties bieden tegen ongeoorloofde ondervragingsmethodes van de politie, is het van belang dat het hanteren van die technieken en de vraagstelling, dit uit de tent lokken van de verdachte loyaal verlopen, zodat er geen kans bestaat dat een onschuldige verdachte onder druk of misleiding zou bekennen en het onderzoek à décharge vervolgens stilvalt.¹²⁵ Indien de gebruikte ondervragingstechnieken erop gericht zijn de waarheid te ontdekken zonder dat de waardigheid van het gerecht hierdoor in het gedrang komt, houden ze geen ongeoorloofde druk in op de verdachte¹²⁶.

Politieambtenaren hoeven zich dus niet te beperken tot het stellen van kritiekloze open vragen en het aannemen van een passieve houding die er enkel in bestaat de antwoorden van de verdachte letterlijk te noteren. Politieambtenaren mogen gerichte vragen stellen, de verdachte onderbreken en zijn antwoorden toetsen aan bewijsgegevens. Vaak gehanteerde ondervragingstechnieken zijn onder meer het verhoren door tegelijk een «harde» en een «zachte» politieagent,¹²⁷ de verhoren beginnen met de zwakste van een groep verdachten, het herhalen van elementen die de versie van de verdachte tegenspreken, de verdachte met veel respect behandelen om zijn ijdelheid te strelen, de indruk wekken dat het slachtoffer een fout heeft begaan of twijfel uiten over de oprechtheid van wat de verdachte aanbrengt¹²⁸.

Evenmin betekent het inroepen van het zwijgrecht door de verdachte dat de politie een verhoor meteen moet stopzetten¹²⁹.

De eis van correcte informatieverstrekking staat er ten slotte niet aan in de weg dat de politie in concrete omstandigheden, wanneer er al voldoende overtuigend bewijs à charge is verzameld, wel mag meedelen aan de verdachte dat het niet verstandig is om te zwijgen. De rechtspraak laat immers toe dat het stilzwijgen van de verdachte, niettegenstaande hij kennis heeft van overtuigend belastend bewijs, als een vermoeden van schuld kan worden opgevat¹³⁰. Het lijkt mij verenigbaar met de vereiste van loyauteit dat de politie, in de concrete omstandigheden, de verdachte daarvan op de hoogte brengt¹³¹. In dezelfde zin is het geoorloofd dat aan de verdachte wordt meegedeeld dat zijn medewerking aan het onderzoek en het tonen van berouw een gunstige invloed kan hebben op de strafmaat¹³². Er is met andere woorden een duidelijk verschil tussen de mededeling van de politie dat medewerking een lichtere straf kan opleveren of dat medewerking een lichtere straf zal opleveren. Enkel in dit laatste geval is er immers sprake van misleiding, omdat het oordeel over de strafmaat niet toekomt aan de politie.

Ten slotte is het niet steeds duidelijk wat wel of niet een «verhoor» is en wanneer dit verhoor dan juist aanvangt.¹³³ Wat geenszins de bedoeling is, is dat de politie een «pré-verhoor» organiseert, met gerichte vragen aan de verdachte, om hem voorafgaand aan het formele verhoor, dat dan gebeurt met bijstand van een advocaat, een bekentenis te ontlokken. Dit probleem, dat in het Verenigd Koninkrijk bekend staat onder de noemer «police car confessions»,¹³⁴ staat er echter niet aan in de weg dat wanneer de verdachte voorafgaand aan enig verhoor spontane verklaringen aflegt¹³⁵, de politie deze verklaringen uiteraard mag noteren¹³⁶ en deze verklaringen vervolgens als bewijs tegen de beklaagde kunnen worden ingebracht.

2.3.4. Loyauteit heeft ook te maken met respect voor de rechten van de verdediging. Dit respect komt weliswaar ook tot uiting in de houding ten aanzien van de verdachte als persoon, maar daarnaast is het van belang dat de rechten van verdediging in het algemeen, in het kader van het strafonderzoek en het strafproces, geëerbiedigd worden.

Zo moet worden gewaakt over de transparantie en de volledigheid in de samenstelling van het strafdossier. Elk nuttig gegeven,¹³⁷ van belang voor de beoordeling van de zaak, moet bij het dossier worden gevoegd. Dat in die zin alle kaarten op tafel moeten worden gelegd, geldt voor iedereen die professioneel betrokken is bij het strafonderzoek.

- Politieagenten zijn deontologisch verplicht om bij het inzamelen van informatie blijk te geven van objectiviteit, door alle informatie te voegen, dus zowel die in het nadeel als die in het voordeel van de verdachte¹³⁸.

Ook parketmagistraten mogen niet selectief of eenzijdig onderzoeken. Het openbaar ministerie dient immers (alleen) het belang van de samenleving¹³⁹. Het neemt een opdracht van openbare dienst waar, wat de verdediging van elk persoonlijk belang uitsluit en onderworpen is aan het loyaliteitsbeginsel¹⁴⁰. Dat algemeen belang vereist dat een veroordeling alleen dan is gerechtvaardigd als de schuld boven elke redelijke twijfel vaststaat¹⁴¹. Op de parketmagistraat rust met andere woorden de plicht een objectief onderzoek te voeren waarbinnen niet enkel gegevens à charge, maar ook gegevens à décharge worden ingewonnen¹⁴².

Dit is niet strijdig met het gegeven dat het openbaar ministerie vervolgende partij is. Zijn opdracht beperkt zich immers niet tot die van aanklager, wiens betrachting erin bestaat de beklaagde te doen veroordelen¹⁴³. Het openbaar ministerie heeft ook als opdracht de rechter bij te staan in de uitlegging van de wet en in de toepassing ervan op de hem voorgelegde zaken. Dit houdt in dat de rechter op onpartijdige wijze moet ingelicht worden over de oplossing die het proces volgens de wet moet kennen, zelfs indien die oplossing strijdig is met de door het openbaar ministerie genomen vordering. Gezien elk gegeven dat nuttig kan zijn voor de beoordeling van de zaak, aan de strafrechter moet worden voorgelegd,¹⁴⁴ moet ook bewijs dat een ander licht werpt op de zaak, bij het strafdossier worden gevoegd. Dit houdt ook in dat wordt nagegaan of de verdachte zich kan beroepen op een rechtvaardigingsgrond, een schulduitsluitingsgrond of een verschoningsgrond, die invloed heeft op de strafvordering¹⁴⁵. Indien bewijs à décharge niet of slechts laattijdig wordt ontdekt of toegevoegd aan het strafdossier door het eenzijdige optreden van de politie of het openbaar ministerie, kan dit afbreuk doen aan het recht op een eerlijk proces¹⁴⁶.

- Een loyale houding impliceert dus dat een volledig onderzoek wordt gevoerd alvorens tot dagvaarding over te gaan¹⁴⁷. Een dagvaarding zonder vooraf aandacht te hebben voor het standpunt van de verdachte, kan immers het proces ter terechtzitting ernstig hypothekeren. Zo kan oorspronkelijk bewijs à charge als gevolg van de niet-geverifieerde verklaringen van de beklaagde ter terechtzitting of aan de hand van door hem overgelegde stukken, de waarde ervan verminderen of hypothekeren. Ook de verzachtende omstandigheden die tijdens de terechtzitting door de verdediging worden aangevoerd, en die bekend waren tijdens het onderzoek, maar toen onvoldoende aandacht kregen, kunnen onnodige vragen doen rijzen over de opportuniteit van de vervolging. In de fase ten gronde zijn transparantie en volledigheid als uiting van loyauteit bijgevolg nauw verweven met het recht op tegenspraak.

- Indien het openbaar ministerie doelbewust relevante informatie achterhoudt, ontbreken de loyauteit en het recht op tegenspraak tijdens het onderzoek ter terechtzitting. Wanneer het openbaar ministerie om redenen van privacy of het geheim van het onderzoek enkel een selectie van in een ander onderzoeksdossier aanwezige bewijsgegevens aan het strafdossier kan toevoegen, moet die selectie ook alle relevante gegevens à décharge bevatten¹⁴⁸. Maar een loutere weigering van het openbaar ministerie om stukken te voegen, impliceert op zich niet dat er een tekortkoming is aan de plicht tot loyauteit¹⁴⁹. Het is aan de rechter om daarover in het concrete geval te oordelen en de rechter zal zich op precieze en concrete gegevens moeten kunnen baseren om tot de conclusie te komen dat het recht op een eerlijk proces is geschonden. De rechter is in dit verband, gelet op de wederzijdse onafhankelijkheid tussen het openbaar ministerie en de hoven en rechtbanken, niet bevoegd om aan het openbaar ministerie bevel te geven om deze stukken uit een ander strafdossier te verkrijgen,¹⁵⁰ ook al geeft hij aan dat deze stukken nodig zijn voor de waarheidsvinding of het recht op een eerlijk proces¹⁵¹. Evenwel mag de rechter wel een gevolg trekken uit de weigering van het openbaar ministerie om de gevraagde stukken voor te leggen¹⁵². Die weigering kan dan desgevallend leiden tot een vrijspraak of tot het niet-ontvankelijk verklaren van de strafvordering wegens een schending van het recht op een eerlijk proces.

- Uiteraard behoudt de parketmagistraat ter terechtzitting steeds de vrijheid van spreken¹⁵³ en staat het hem vrij om, het adagium «la plume est serve, la parole est libre» indachtig, in eer en geweten de vrijspraak te vorderen in geval van ontoereikend bewijs à charge of in geval van onregelmatigheden in de bewijsvoering. Beter dan te blijven volharden in de strafvordering,¹⁵⁴ past het dat de parketmagistraat, indien er in de loop van het onderzoek gerede twijfel rijst over de schuld van de beklaagde, op grond van voldoende bewijs à décharge of omdat cruciaal bewijs à charge onregelmatig of onbetrouwbaar blijkt, de zaak te seponeren, een vordering tot buitenvervolgingstelling te nemen of de vrijspraak te vorderen.¹⁵⁵

- Van de parketmagistraat wordt ook een loyale houding verwacht in het kader van het vervolgingsbeleid. Niet alleen moeten de vervolgingsrichtlijnen worden opgevolgd, maar daarbij moet de parketmagistraat ook het gelijkheidsbeginsel eerbiedigen en de proportionaliteit in acht nemen bij de selectie van dossiers waarin tot vervolging wordt overgegaan. Het is daarbij van belang zich vooral toe te spitsen op zaken waarbij het belang van de samenleving het meest is geschaad,¹⁵⁶ hoewel tegelijk ook rekening moet worden gehouden met de aspecten die eigen zijn aan de zaak¹⁵⁷.

- Loyauteit van de parketmagistraat uit zich tevens in de eerbied voor de leidinggevende rol van de onderzoeksrechter. Zodra het gerechtelijk onderzoek is geopend, mag de procureur des Konings overeenkomstig artikel 28quater Sv. geen bewijsmateriaal meer verzamelen over de strafbare feiten die bij de onderzoeksrechter zijn aangebracht voor zover het opsporingsonderzoek zijn prerogatieven bewust zou aantasten. Het openbaar ministerie heeft wel de bevoegdheid bijkomende onderzoeksdaden te vorderen en hoger beroep in te stellen tegen een afwijzende beslissing (strijdig bevel) van de onderzoeksrechter.

- Ook van de onderzoeksrechter wordt een loyale houding verwacht. Hij moet te allen tijde onpartijdig zijn en die onpartijdigheid wordt vermoed¹⁵⁸.

Die loyale houding moet hem vooreerst kenmerken tijdens het gerechtelijk onderzoek dat hij krachtens artikel 56, § 1 Sv. zowel à charge als à décharge dient te voeren¹⁵⁹. Hij mag daarbij zijn ruime onderzoeksbevoegdheden niet aanwenden voor een ander doel dan de waarheidsvinding,¹⁶⁰ wat impliceert dat hijzelf alle relevante onderzoekspistes moet onderzoeken en hij er tevens op moet toezien dat ook de politie bij het uitvoeren van de door hem gegeven onderzoeksopdrachten onpartijdig te werk gaat¹⁶¹. Hij mag zich dus niet profileren als aanklager, als vervolgende partij, door nuttige onderzoeksdaden te weigeren omdat hij een vervolging en bestraffing maatschappelijk ongepast vindt¹⁶². Hij mag evenmin zijn bevoegdheden misbruiken door, omwille van privéredenen, inlichtingen in te winnen omtrent iemands privéleven of kennis te nemen van gegevens die werden opgeslagen in politionele databanken¹⁶³.

- Een loyale houding van de onderzoeksrechter wordt niet enkel verwacht in het uitvoeren van onderzoeksdaden en het beantwoorden van verzoeken in de eigen dossiers, maar ook in het kader van het uitvoeren van rechterlijke opdrachten in grensoverschrijdende procedures. Loyauteit uit zich door een goede samenwerking tussen de verzoekende Staat en de aangezochte Staat. Van de verzoekende magistraat wordt verwacht correcte informatie mee te delen over de strafzaak en over de noodzaak tot bijkomend onderzoek. Binnen het kader van de toepasselijke wetgeving inzake wederzijdse rechtshulp in strafzaken rust op de aangezochte Staat de plicht om loyaal de gevraagde onderzoeksdaad uit te voeren. Dit houdt in dat de aangezochte Staat zich niet uitspreekt over de opportuniteit van de onderzoeksdaad en op korte tijd de onderzoeksdaad stelt¹⁶⁴.

- Ook bij de inverdenkingstelling wordt van de onderzoeksrechter een loyale houding verwacht. De onderzoeksrechter moet erop toezien dat zodra er ernstige aanwijzingen van schuld naar voren komen,¹⁶⁵ hij de verdachte ervan in kennis stelt dat hij het voorwerp is van het gerechtelijk onderzoek. Het doelbewust uitstellen van de formele inverdenkingstelling is moeilijk te verenigen met de vereiste loyauteit van de onderzoeksrechter, omdat deze laattijdigheid aanleiding kan geven tot de niet-ontvankelijkheid van de strafvordering, als daardoor de rechten van verdediging ernstig en onherroepelijk zijn aangetast, waardoor een eerlijk proces niet meer mogelijk is¹⁶⁶.

- Eenzelfde houding wordt ook verwacht in het kader van de beoordeling van het verzoek tot inzage in het strafdossier door verdachten en slachtoffers¹⁶⁷. Gezien dit inzagerecht een waarborg is voor het recht op tegenspraak, wordt het voor de partijen, hoe langer het strafdossier van hen wordt afgeschermd, steeds moeilijker om de betrouwbaarheid van belastend bewijs aan te vechten en om het strafdossier aan te vullen met bewijs à décharge. Ook wanneer het onderzoek al ver is gevorderd en er geen vrees meer bestaat dat tussenkomst van de partijen het onderzoek kan schaden, past het de inzage in het dossier toe te staan. Op die manier wordt ook invulling gegeven aan het recht van elke beklaagde, in de latere procesfase, op de nodige tijd en faciliteiten om zijn verweer voor te bereiden¹⁶⁸.

Transparantie vereist ook een algemeen correcte en respectvolle communicatie. Als magistraten of politieambtenaren in hun communicatie de waarheid geweld aandoen of een ongepaste houding aannemen, kan dit het vertrouwen van de burger in deze instellingen aantasten¹⁶⁹. De communicatie vanuit justitie moet daarom op een waardige en een respectvolle manier gebeuren¹⁷⁰. Ten aanzien van de partijen houdt dit in dat elke partij zich erkend voelt in de procedure en dat de strafrechter, in gelijke mate, aandacht geeft aan eenieders rechten en argumenten¹⁷¹. Een rechter die zich tijdens de debatten ter terechtzitting denigrerend uitlaat over de beklaagde, waardoor de indruk wordt gewekt dat elk verweer zinloos is, doet afbreuk aan de vereiste van onpartijdigheid, als onderdeel van het recht op een eerlijk proces¹⁷². Ook bij het vellen van een vonnis moet niet enkel de juistheid van de juridische terminologie in acht worden genomen, maar tevens een gepast taalgebruik worden gehanteerd. Een beklaagde effectief veroordelen is een rechtshandeling met een zware verantwoordelijkheid die namens de samenleving wordt gesteld. Het is niet de gelegenheid voor de rechter om persoonlijke emoties te ventileren. Indien dit wel gebeurt, zal dit schade toebrengen aan de essentie van het ambt van de rechter¹⁷³.

Het respect dat de rechter van anderen vraagt, moet hij dus zelf verdienen,¹⁷⁴ maar indien hij respectvol is, kan de rechter ook hetzelfde respect eisen van hen die voor hem verschijnen. Zo wordt een rechter niet verondersteld eindeloos en zonder enige onderbreking te luisteren naar argumenten die elke juridische grondslag missen of die enkel gericht zijn op procesrechtmisbruik¹⁷⁵.

Bij de eisen van transparantie en volledigheid in de bewijsgaring kunnen ook nog een aantal andere kanttekeningen worden gemaakt.

- Zo moet de vrees van een partij voor een partijdige bewijsgaring objectief worden verantwoord. Het is vaste rechtspraak dat de procedurele eerlijkheid in het gedrang komt wanneer de bewijsgaring, in haar geheel, is verlopen in omstandigheden die de betrouwbaarheid van het verkregen bewijs aantasten omdat er twijfel bestaat omtrent de onpartijdigheid van de met het onderzoek belaste personen. Het zal evenwel aan de feitenrechter toekomen hierover onaantastbaar in feite te oordelen en de aanspraken van de partijen te honoreren, indien hij vaststelt dat er inderdaad redenen zijn die de partijen terecht doen vrezen voor het ontstaan van een risico op partijdigheid, in het licht van alle bijzondere omstandigheden van de zaak¹⁷⁶.

Gezien het openbaar ministerie¹⁷⁷ en de politieambtenaren¹⁷⁸ geacht worden loyaal op te treden en hun loyauteit dus wordt vermoed, komt het aan partijen toe dit vermoeden te weerleggen en aannemelijk te maken dat het openbaar ministerie en de politie niet loyaal zijn opgetreden, bijvoorbeeld door voor partijen relevante informatie niet op te nemen of te laten opnemen in een proces-verbaal waardoor hun recht van verdediging is miskend. Uit het enkel feit dat het openbaar ministerie beslist om andere dossiers, waarvan de inverdenkinggestelde beweert dat zij relevant zouden zijn, niet te voegen, kan evenwel niet worden afgeleid dat de verplichting voor het openbaar ministerie om elk gegeven mee te delen dat invloed kan hebben op de regelmatigheid van het bewijsmateriaal of het bestaan van het misdrijf, niet werd nageleefd. Het feit dat het openbaar ministerie, dat de bewijslast draagt en instaat voor het geheim van het onderzoek, de keuze van die stukken maakt, kan jegens die partij geen vermoeden van deloyaliteit doen ontstaan¹⁷⁹. Ook de door de burgerlijke partij gelaste onderzoeksrechter en de politieambtenaren die meewerken aan het gerechtelijk onderzoek, worden vermoed loyaal op te treden. Dit vermoeden van loyauteit houdt bijvoorbeeld in dat, wanneer de onderzoeksrechter en de politieambtenaren een selectie maken tussen relevante en niet-relevante informatie, wat zij kunnen doen indien zij geconfronteerd worden met de vondst van een massa gediversifieerde gegevens op in beslag genomen gegevensdragers, die selectie betrouwbaar is, tenzij het tegendeel aannemelijk wordt gemaakt¹⁸⁰.

- Voorts zal bepaalde informatie over de bijzondere opsporingsmethoden van observatie en infiltratie enkel opgenomen worden in een vertrouwelijk dossier, dat voor de verdachten en burgerlijke partijen verborgen blijft¹⁸¹. In een proces-verbaal mag ook informatie worden weggelaten in het belang van de veiligheid van een persoon¹⁸². Hierbij kan worden verwezen naar de informantenwerking¹⁸³.

2.3.5. Naast respect voor de verdachte als persoon en respect voor de rechten van verdediging, heeft loyauteit ook te maken met een te allen tijde bestaand respect voor de wet.

Gerechtelijke instanties kunnen beklaagden moeilijk verwijten de strafwet te overtreden als zijzelf methodes gebruiken of tolereren die onrechtmatig zijn¹⁸⁴. De politie en het openbaar ministerie werden ingesteld om de misdadigheid tegen te gaan en niet om ze zelf te scheppen, zelfs niet indien de enige intentie is om achteraf de daders te vatten¹⁸⁵. Op een illegale manier bewijs verzamelen is om die reden niet enkel deloyaal, maar tast ook de waardigheid van het gerecht aan¹⁸⁶.

Dat te allen tijde het goede voorbeeld moet worden gegeven door alleen wettelijk toegelaten methodes te gebruiken om bewijsmateriaal te verzamelen,¹⁸⁷ impliceert dat politieambtenaren bij de opsporing en vaststelling van misdrijven in beginsel zelf geen misdrijven mogen plegen, tenzij dit bij wet is toegestaan¹⁸⁸. De politie mag geen onwettige handelingen stellen om onregelmatigheden in de bewijsvoering te verbergen of toe te dekken¹⁸⁹. Indien een doelbewuste onwettelijke handeling van de politie aan de oorsprong ligt van het onderzoek en de vervolging, is geen «herstel» meer mogelijk door regelmatige handelingen in een latere procesfase. Het recht op een eerlijk proces mag dus niet worden opgeofferd aan de efficiëntie van de opsporing en vervolging. Voor een opzettelijke fout of grove nalatigheid van de politie in de loop van het onderzoek is het aan de feitenrechter om, aan de hand van de criteria van artikel 32 ., uit te maken of de resultaten van de begane onregelmatigheid bruikbaar zijn als bewijs à charge. Een waarborg voor de beklaagde is dat het bewijs dat is verkregen door een opzettelijke fout of grove onregelmatigheid, in de regel uit de debatten moet worden geweerd¹⁹⁰.

- Zo verbiedt artikel 30 . provocatie van misdrijven,¹⁹¹ hoewel de politie niettemin beschikt over een bepaalde marge om omstandigheden te creëren waarbij de verdachte in de val wordt gelokt. Een toepassing hiervan is de «lokauto», waarbij werd aanvaard dat er geen sprake is van provocatie wanneer de politie een gesloten voertuig plaatst met daarin een tas met een draagbare computer die zichtbaar is voor de voorbijgangers, en daardoor een «banaal tafereel uit het dagelijks leven nabootst» dat de beklaagde had kunnen aantreffen indien een particulier zijn geparkeerde voertuig had verlaten met achterlating van een soortgelijk voorwerp. Wanneer de beklaagde in dergelijke omstandigheden, zonder enige aansporing door de politie, tot diefstal overgaat, oordeelt Uw Hof dat de beslissing van de rechter dat het initiatief van de politie geen provocatie was, naar recht verantwoord is¹⁹². Ook aanvaardt Uw Hof dat de politie bewijzen mag verzamelen op de voor het publiek toegankelijke plaatsen van het internet, en daarbij een fictieve identiteit mag aannemen voor zover die alias niet van aard is het plegen van een misdrijf uit te lokken¹⁹³.

- De bewijsregels mogen evenmin omzeild worden door het inschakelen van particulieren¹⁹⁴. Net zomin als de politie mogen burgers misdrijven plegen om bewijsmateriaal te verkrijgen¹⁹⁵. Wanneer een onderzoeksdaad verboden is of in geval van een inbreuk op de privacy die niet wettelijk is geregeld,¹⁹⁶ mag de politie deze onderzoeksdaad dus niet «uitbesteden» aan een burger, om vervolgens het door een particulier verkregen bewijs tegen de verdachte aan te wenden.

Wanneer een particulier zelf een misdrijf pleegt, hierbij belastend bewijs ontdekt en dit bewijs overhandigt aan de politie, die van dat misdrijf niet op de hoogte was, kan echter op basis van dat onwettig verkregen bewijs toch een vervolging worden gestart¹⁹⁷. Zo zal in geval van het aanwenden van de gegevens van een opgenomen telefonisch gesprek waaraan de dader zelf deelneemt, voor het beoordelen van een eventuele schending van artikel 8 EVRM de test van de legitieme privacyverwachting moeten worden toegepast, door na te gaan of de gesprekspartner er redelijkerwijze op kon vertrouwen dat de gevoerde communicatie privaat bleef of niet¹⁹⁸. Bij de beoordeling van onregelmatigheden begaan door particulieren moet de rechter dus dezelfde criteria toepassen als bij proceshandelingen van officiële instanties. Wat telt, is de vraag of de ontoelaatbare handeling de betrouwbaarheid van het bewijs aantast of de positie van de verdachte zodanig verzwakt dat er geen eerlijk proces meer mogelijk is¹⁹⁹. Van belang hierbij is dat een onregelmatigheid begaan door een particulier, waardoor een misdrijf aan het licht kwam, in de regel niet leidt tot de niet-ontvankelijkheid van de strafvordering²⁰⁰.

- Hetzelfde geldt voor de rol van gerechtsdeskundigen. De onderzoekende magistraat mag op de deskundige geen beroep doen met als doel onderzoeksdaden te stellen die toekomen aan de politie, zoals het verhoor van een verdachte of de inbeslagname van stukken. De deskundige is geen officier van gerechtelijke politie (art. 9 Sv.), maar een onafhankelijke persoon die enkel technisch advies mag verlenen.

- Ook voor de samenwerking met buitenlandse politiediensten gelden gelijkaardige beginselen. Er kunnen geen onwettige handelingen worden «witgewassen» via het mechanisme van internationale rechtshulp. Het zou in strijd zijn met de loyauteit van de opsporing mochten er tussen politiediensten afspraken bestaan om op een onwettige manier handelingen in het buitenland te stellen en het bewijs vervolgens aan te wenden in België. De situatie is anders als een buitenlandse politiedienst op eigen houtje bewijs verzamelt op een onwettige manier en spontaan dat bewijs overdraagt aan de Belgische politie. In dat geval kan het buitenlandse bewijs dienen als middel om een strafonderzoek in België op te starten of te oriënteren, waarbij er voor de bewijsvoering geen rekening meer wordt gehouden met de onwettige handelingen gesteld in het buitenland²⁰¹.

- Maar ook hier zal gelden dat de beklaagde die aanvoert dat een inlichting op onregelmatige wijze is verkregen, die aanvoering wel enigszins aannemelijk dient te maken en dus het niveau van een loutere bewering dient te overstijgen. Het louter in vraag stellen van de regelmatigheid van de informatie volstaat niet²⁰².

3. Loyauteit in naam van verbindende professionaliteit

3.1. Uit wat voorafgaat, volgt dat loyauteit, hoewel niet wettelijk gedefinieerd, inhoudt dat zij die, in welke hoedanigheid ook, deelnemen aan de werking van justitie, deugdelijk en eerlijk moeten handelen, met als enig doel een eerlijk proces tot stand te laten komen. Ten aanzien van magistraten en politiebeambten houdt dit geen pleidooi in voor naïviteit, maar voor het aannemen van een professionele, open en menselijke houding waardoor de burger in zijn contact met justitie welwillend wordt bejegend. Een veelheid aan dwingende regels, uiteenlopende verplichtingen en hun wettelijke omkadering helpen die houding te concretiseren en maken telkens opnieuw duidelijk dat men als magistraat of politiebeambte tal van gedragingen niet kan of mag stellen, en dat dit in sommige gevallen zal leiden tot sancties, waaronder uitsluiting van het bewijs of de niet-ontvankelijkheid van de strafvordering²⁰³.

Door de verplichting om mee te werken aan een eerlijk proces en door de vele waarborgen die haar omgeven, ligt de juridische lat in ons land, net zoals in andere landen die de rechtsstaat hoog in het vaandel dragen, behoorlijk hoog.

Dit is terecht en evident. Een overheid die gebonden is aan het recht, dient te handelen naar dit recht en dient dit zonder onderscheid te doen ten aanzien van elk individu.

Vanuit die basisgedachte krijgt ons professionele respect voor de wet en voor het recht in de praktijk doorgaans vorm door een «ambachtelijke» combinatie van enerzijds een deskundige toepassing van de wettelijke regels van het materiële recht en het procesrecht, en van de rechtspraak van de hoogste nationale en de Europese hoven, en anderzijds veel en hard werken. Die «ambachtelijke» invulling van professionaliteit hoeft niet te verrassen, omdat ze steunt op een inside-outbenadering. We gaan ervan uit dat wanneer we de regels, de codes, het recht beheersen, wij voldoen aan wat van ons wordt verwacht.

Dit is met het oog op formele gelijkheid en het vermijden van willekeur onbetwist een legitiem streven, maar tegelijk houdt het risico’s in. Een basisfilosofie van justitie die verankerd zit in het «opleggen» van regels aan anderen,²⁰⁴ toont bij een automatische en neutrale toepassing vooral grote loyauteit aan de regelgeving zelf, uitgaande van de overtuiging dat «het goede», «het juiste», «het rechtvaardige» als vanzelf besloten ligt in regels en procedures. Deze invalshoek botst op grenzen, omdat abstracte juridische regels niet onder alle omstandigheden of niet steeds in voldoende mate gepaste oplossingen kunnen aanreiken voor de problemen die zich aandienen. Bovendien handelt degene die enkel nauwgezet de regel toepast, in zekere zin ook gedachteloos en niet betrokken. Hij zal bij de toepassing van het recht vooral naar het kader, naar de overheid, dus naar boven kijken, maar niet naar het resultaat van zijn eigen handelen, noch naar degene voor wie het toegepaste recht uiteindelijk is bedoeld. Dit zal er ongetwijfeld toe leiden dat het recht en de rechtspraak door «leken» worden aangevoeld als een soms moeilijk te doorgronden, al te bureaucratische praktijk, waarbij hetgeen door de rechter als deskundig en rechtmatig wordt aanzien, door de burger als oneerlijk, onrechtvaardig of onrechtmatig wordt ervaren²⁰⁵. Een resultaat dat dus diametraal staat ten opzichte van wat wordt beoogd en als niet-kwaliteitsvol zal worden bekritiseerd.

«Kwaliteit» is namelijk wat de samenleving van de overheid verwacht, hoewel dit, altijd en overal, een vlag is die vele ladingen dekt en het dus geenszins evident is dit begrip eenduidig te definiëren. Ook toegepast op justitie sluit het intern gehanteerde kwaliteitscriterium van ambachtelijke professionaliteit ogenschijnlijk niet aan op het extern gehanteerde kwaliteitscriterium, dat dominant aanleiding gaf tot de politieke hervormingen binnen politie en justitie gedurende de laatste decennia, en waarmee de nadruk werd gelegd op meer en beter beheer, beleid, leiding geven en efficiëntie, met kwaliteitsmanagement en integrale kwaliteitszorg (IKZ) als centrale en veel gehoorde begrippen. Beide kwaliteitscriteria verzoenen voelt voor ons als een moeilijke oefening, omdat het de loyauteit ten opzichte van wat we zelf als kernopdracht zien, minstens deels dreigt op te offeren aan een extern opgedrongen loyauteit die niet zaligmakend is voor justitie. Een managementmatige invulling van kwaliteit stoelt immers op een uitsluitend economische realiteit, terwijl voor de kwaliteit van justitie ook een wettelijke rationaliteit en een maatschappelijke rationaliteit medebepalend zijn.

Indien we echter onze professionele loyauteit anders leren te benutten, en daarbij het managementgedreven begrip integrale kwaliteitszorg integreren in het ruimere en maatschappelijk meer verantwoorde begrip integrale loyauteitszorg, kunnen we erin slagen op evenwichtige en succesvolle wijze tegemoet te komen aan deze meervoudige rationaliteit.

We hoeven daarbij geen afstand te doen van onze ambachtelijke professionaliteit. Integendeel, een deskundige uitoefening van onze kernopdracht is essentieel in een rechtsstaat en dus moet ambachtelijke professionaliteit zeer zeker een sterk ankerpunt blijven in onze opvatting over kwaliteit binnen justitie. Maar als we van de burger vragen dat hij zomaar aanvaardt dat de professionelen met wie hij binnen justitie geconfronteerd wordt, deskundig en kwaliteitsvol zijn omdat zij deskundig de regels toepassen die hen worden opgelegd, dan is dat niet alleen een heel theoretisch, maar tegelijk ook een elitair standpunt. De burger hoeft immers niets zomaar te aanvaarden. Hij zal slechts tevredenheid tonen als hij, door de interactie die hij ervaart, door de dingen die hij ziet, vaststelt of hoort, zelf ondervindt dat die deskundigheid, zowel op individueel als organisatorisch vlak, ook effectief aanwezig is en dit aanleiding geeft tot een kwaliteitsvol resultaat.

Om die reden kent een kwaliteitsvolle en «loyale» omgang met wetgeving en recht binnen een complexe en uitdagende omgeving zoals justitie, naast een «ambachtelijke», louter technisch-juridische component, ook een maatschappelijke en organisatorische component²⁰⁶. Dit brengt mee dat we niet louter gericht kunnen blijven op onszelf als de individuele medewerker die vanuit een klassieke, beschermende reflex steunt op zijn onafhankelijkheid en zijn individuele expertise. Naast de aandacht voor onze individuele bijdrage aan het individuele dossier en aan het primaire proces die traditioneel dominant centraal staan, moet ook vanzelfsprekende aandacht groeien voor aspecten van professionaliteit die onze individuele inbreng in de individuele zaak overstijgen en die deel uitmaken van onze gezamenlijke maatschappelijke opdracht. Ons handelen moet daarbij de weerspiegeling zijn van de kwaliteit van de hele organisatie die, via het ontwikkelen van globale ervaringsdeskundigheid, ten goede komt aan de rechtszoekende en de samenleving.

Deze evolutie van «individuele ambachtelijke professionaliteit» naar «gezamenlijke, verbindende professionaliteit» is niet voor de hand liggend. Maar ze is wel noodzakelijk en mag daarom niet als een bedreiging of als een tijdelijke uitdaging ter zijde worden gelaten²⁰⁷. Integendeel. We zullen die evolutie op actieve wijze moeten concretiseren en technieken vinden die ons daarin ondersteunen. Persoonlijk zie ik er alvast twee, maar bepaald het verwerven van meer inzicht in de eigen professionele verantwoordelijkheid en het uitbouwen van professionele standaarden.

3.2. Het verwerven van meer inzicht in de eigen professionele verantwoordelijkheid houdt in dat er bij het uitoefenen van de opgedragen taken - zeer zeker maar niet alleen - aandacht uitgaat naar de juridische kennis en de deskundige toepassing ervan²⁰⁸. Die juridische - ambachtelijke - deskundigheid steunt vooral op de theoretische kennis die wordt opgedaan tijdens de initiële opleiding en die op peil wordt gehouden door het volgen van voortgezette opleidingen en het verrichten van zelfstudie. Het niveau ervan is in ons land hoog en stelt op zich geen problemen voor een kwaliteitsvolle rechtsbedeling. Maar ze houdt wel te weinig rekening met professionele identiteitsontwikkeling en ervaringsgericht leren²⁰⁹.

Om onze opdracht binnen justitie optimaal uit te oefenen, moet er naast deskundig toegepaste juridische kennis ook voldoende bewustzijn bestaan over de eigen rol in de rechtsstaat, over wat een goede beroepshouding inhoudt en welke professionele basiswaarden daarbij een rol spelen. Professionele kernvragen als «wat is rechtvaardigheid?», «wat is respect?», «wat wordt in een rechtsstaat van mij als medewerker van justitie verwacht?» worden thans te vaak individueel en aan de hand van elementen uit het eigen subjectieve referentiekader ingevuld. Nochtans is het voor professionelen, wier beslissingen rechtstreeks impact hebben op het leven van mensen, even belangrijk, zo niet nog belangrijker, om er zich, naast het deskundig toepassen van het recht waarmee ze rechtsgelijkheid beogen of een goede rechtsbedeling nastreven, van bewust te zijn dat hun eigen opvattingen, hun subjectieve voorkeuren of dominante privénormen ook druk kunnen zetten op die rechtsgelijkheid of een goede rechtsbedeling in de weg kunnen staan.

Een kwaliteitsvolle rechtsbedeling vereist dat die individuele blik verruimd wordt en dat een open, professionele houding wordt aangenomen waarbij men als individu met andere ogen durft te kijken naar wat vanuit het eigen referentiekader logisch of vertrouwd lijkt, maar het daarom, objectief bekeken, niet is. Het individuele «subjectieve» maatgevoel bij de afweging tussen enerzijds de «regel», - dit is rechtszekerheid, gelijkheid, betrouwbaarheid, voorspelbaarheid - en anderzijds de «maat» - dit is eerlijkheid, rechtvaardigheid,²¹⁰ met aandacht voor het individuele geval - moet dus gaandeweg «tussen haakjes» worden geplaatst om zo ruimte te creëren voor een «gezamenlijk maatgevoel» met meer professionele eensgezindheid over die kernvragen.

Die ontwikkeling vereist uiteraard vorming en oefening, die idealiter tijdens de volledige loopbaan aandacht krijgen en bovendien kwaliteitsvol moeten zijn. Voor het garanderen van die kwaliteit moeten we steunen op onze eigen collega’s, en dat is tegelijk een sterkte en een zwakte. Rechtstreekse overdracht van praktijkkennis door ervaren collega’s is uniek en waardevol, maar berust ook sterk op hun individuele pedagogische bekwaamheid en op hun persoonlijke visie omtrent taakinvulling en roluitoefening. En beide kunnen onder collega’s nogal eens verschillen. Bovendien hangt de kwaliteit van de vorming af van de mate waarin collega’s bereid zijn tijd en energie te besteden aan kennisdeling en begeleiding, wat in tijden van budgettaire besparingen, met daarnaast een pensioneringsgolf en een volatiele arbeidsmarkt voor jongeren, evenmin evident is.

Intervisie en structureel overleg met meerdere collega’s kunnen daarom een uitweg bieden. Hoor en wederhoor dus, nu eens niet geprocessualiseerd en toegepast op anderen, maar op onszelf toegepast. Als we regelmatig een echte dialoog onder collega’s durven aan te gaan, zullen we niet enkel nieuwe inzichten krijgen over inhoudelijke juridische vragen, maar leren we ook veel over onszelf en onze collega’s. Het laat meer inzicht toe in hoe jijzelf het werk benadert, welke gedachten daarbij leidend zijn en hoe dit proces bij anderen verloopt. Het zal ook duidelijk maken waarom collega’s op een bepaalde manier reageren, waarom de samenwerking met de ene of de andere vlot dan wel stroef verloopt,²¹¹ en de beslissing over welke type collega jijzelf wel of zeker niet wil zijn, helderder maken. Hierdoor kan een cultuur ontstaan met blijvende ruimte voor leren, evalueren en bijstellen.

Die leercirkel is een absolute voorwaarde om optimaal werk te kunnen afleveren en die gezamenlijke justitielat, die hoger moet liggen dan de louter juridische lat, te bereiken. Dit is niet enkel van belang voor het garanderen van een kwaliteitsvolle rechtsbedeling voor anderen, maar het is ook heilzaam voor onze eigen professionele ontwikkeling. Sturing op het vlak van professionele bewustwording en het ontwikkelen van een professionele identiteit komt immers tegemoet aan de beroepseer, aan de basale professionele drijfveer van de meesten onder ons om het werk dat ons wordt toevertrouwd, ook goed uit te voeren en om voldoende betrokkenheid bij het werk te voelen. Indien het werk dat ons wordt toevertrouwd immers niets méér zou inhouden dan het toepassen van regels die door anderen bepaald zijn, wat rest er dan nog behalve een gebrek aan betrokkenheid en een afstand tot waar het geschil in de kern om gaat?²¹²

3.3. Omdat het echter nog steeds de heersende tendens is collega’s vooral te sturen op vlak van interne organisatiebeheersing, kan ook het ontwikkelen van professionele standaarden bijdragen aan een evolutie naar meer organisatorische en tegelijk verbindende professionaliteit.

Ook hier is echter vereist dat we onze professionele loyauteit anders leren te benutten.

Mede onder invloed van wat media en politiek van ons eisen, is bij een ambachtelijke benadering van het werk, het kortetermijndenken dominant, met het accent op steeds kortere doorlooptijden, steeds hogere outputcijfers en het steeds meer indijken van gerechtelijke achterstand. We proberen het hoofd te blijven bieden aan die externe druk, maar ook aan de interne uitdagingen die ermee gepaard gaan, zoals het gebrek aan middelen, door individueel steeds sneller en harder te werken, omdat we als vanzelf meegaan in de opgedrongen boodschap dat dit hetgeen is wat rechtszoekenden willen en wat de essentie is van onze opdracht.

Dat is natuurlijk ook zo en dit in belangrijke mate. Het al te lang laten aanslepen van strafonderzoeken of het keer op keer aanhouden van een uitspraak vanuit de redenering dat we nu eenmaal onze tijd moeten nemen om het werk goed te doen en de partijen dat toch niet erg vinden als ze uiteindelijk een goed doorwrochte rechterlijke beslissing krijgen, is niet aanvaardbaar. «Justice delayed is Justice denied.» Een traag en duur procesverloop is niet enkel een «bron van onrecht»,²¹³ maar ontmoedigt mensen ook om hun zaak aan justitie voor te leggen. Het werkt bovendien in grote mate bestendigend voor de status quo van een geschil, wat quasi steeds in het nadeel is van degene die reeds benadeeld is. Dit is fnuikend voor het probleemoplossende vermogen van justitie en zorgt bovendien voor een groeiende maatschappelijke ongelijkheid.

Een voortvarende justitie, die tijdigheid prioriteert, zal dus tot op bepaalde hoogte als positief en noodzakelijk gepercipieerd worden. Maar ze is niet steeds in het belang van de rechtszoekende²¹⁴. Kwaliteitsvolle rechtsbedeling heeft immers met meer te maken dan met tijdigheid alleen, en ook de rechtszoekende zelf wil meer dan alleen maar snelheid. Hij wil ook dat een zaak ernstig en voldoende grondig wordt onderzocht, dat hij respectvol wordt bejegend en dat een voor hem relevante uitspraak volgt op een rechtsgang die als eerlijk wordt ervaren. Het absoluut prioriteren van tijdigheid houdt daarom risico’s in. Het kan er in extremis toe leiden dat een mondelinge behandeling van de zaak ter zitting, waar mensen betrokkenheid van justitie kunnen ervaren, plaats moet ruimen voor meer schriftelijke procedures zonder persoonlijke verschijning, dat zaken niet meer in meervoudige kamers worden afgehandeld, dat onderzoekdaden achterwege worden gelaten wegens te tijdrovend, dat een standaardmaximumtijd aan het onderzoek of de terechtzitting wordt opgelegd, dat geen getuigen worden gehoord en dat het vonnis geen feitenanalyse meer bevat, omdat het schrijven ervan vooraf en het anonimiseren ervan achteraf ook weer tijd vraagt en een standaardmotivering op zich ook wel zal volstaan²¹⁵.

Voor kwaliteitsvol verbindend professioneel handelen is ook ruimte, tijd en vertrouwen in elkaar nodig. Het is verleidelijk om hieraan voorbij te gaan als we onder druk staan, maar we mogen ook niet tekortkomen aan onze plicht ten aanzien van de rechtszoekende en de samenleving, om de nodige tijd te nemen om de ons toevertrouwde zaken goed te onderzoeken en er een juist en genuanceerd oordeel over te vellen. Wanneer we niet langer verlamd worden door ervaren externe druk of dreiging of wanneer we niet langer krampachtig proberen hierop een individueel antwoord te blijven bieden op een manier die in se niet aansluit bij wat maatschappelijk van ons wordt verwacht, komt er misschien ruimte vrij voor een meer relevante en vruchtbare strategie, waardoor we op lange termijn veel winnen. En daarom moeten we misschien, wanneer op het individuele harde werk, de individuele goede wil, de plaatselijke en geïsoleerde initiatieven te weinig globaal effect volgt en stabiel vertrouwen in de organisatie als geheel uitblijft, een meer collegiale aanpak overwegen.

Een middel om dit te doen is het uitwerken van professionele standaarden. Deze standaarden kunnen betrekking hebben op het codificeren of het aanpassen van een bestaande werkwijze, of op meer algemeen organisatorische onderwerpen zoals communicatie, doorlooptijden en werklast. Soms drukken ze een minimumnorm uit, soms een ambitie, maar steeds zijn ze een uiting van «collectief vakmanschap» in de brede zin van het woord.

Het uitwerken van professionele standaarden past uiteraard in de heersende managementtendens, omdat ze door hun uniformerende effect zeer krachtig kunnen werken op vlak van efficiëntie. Maar we moeten er wel over blijven waken dat die standaarden te allen tijde dienend blijven ten bate van onze organisatie en dat zij dus niet het management leidend maken. Indien een professionele standaard te veel een regel vooropstaat die moet gehaald worden, zal dit niet enkel een verminderd gevoel van vrijheid en onafhankelijkheid opleveren voor degene die de regel moet toepassen, maar zal die dominantie ook een rem vormen op de evolutie, ontwikkeling en aanpassing in het algemeen, waardoor ze de aansluiting op de werking van de globale organisatie, op de verwachtingen van de rechtzoekende, en op de eisen van de samenleving zal verhinderen.

Professionele standaarden moeten op gepaste wijze geïntegreerd worden ten bate van een organisatie waaraan elk van ons mee vormgeeft²¹⁶.

Op organisatorisch vlak ligt de verantwoordelijkheid hiervoor zeer zeker bij de leidinggevenden die moeten zorgen voor het vervuld zijn van ondersteunende budgettaire en menselijke randvoorwaarden en een permanente opvolging²¹⁷.

Maar ook ieder van ons kan mee investeren in collectief vakmanschap door mee na te denken over het optimaliseren van het micromanagement van de eigen dossiers, en van de wijze waarop overleg met collega’s georganiseerd wordt, met inbegrip van de eigen bijdrage en de inbreng van anderen hierin. Hierdoor zullen zowel magistraten als juridische en organisatorische ondersteuners en leidinggevenden niet enkel bijdragen aan de individuele kwaliteit van het afgeleverde werk, maar ook aan de kwaliteit ervan voor de hele organisatie²¹⁸.

Aangezien professionele standaarden niet los kunnen worden gezien van de organisatorische, beleidsmatige en maatschappelijke context waarin het werk moet worden gedaan,²¹⁹ loont het ook hier de moeite af te stappen van de ons vertrouwde inside-outbenadering en meer oog te krijgen voor een outside-inbenadering, door na te gaan wanneer, waar, hoe en waarom in de praktijk ervaren wordt dat binnen justitie goed en kwaliteitsvol werk wordt afgeleverd, dat ons trots en krachtig maakt, en wat ervoor nodig is om dit te doen²²⁰.

Om die kwaliteit te evalueren hebben we niet enkel nood aan externe barometers. Ook een interne barometer, waarbij we vanuit onze eigen dagelijkse praktijk oog hebben voor het «goede» in de werking van justitie, is daarbij essentieel. Dit onderzoek moeten we niet uitbesteden aan academici of onderzoeksbureaus, maar moeten we zelf realiseren als essentieel onderdeel van de kerntaak die ons is opgedragen. We moeten oog krijgen voor de eigen praktijk, en de praktijk van de collega’s moet worden bevraagd en kritisch onderzocht. Wat kwaliteit is, wordt dan niet meer door één individu bepaald, of van bovenaf opgelegd, maar komt enkel in relatie met wat anderen hierover denken tot stand. Dit vereist dialoog, leren en willen luisteren naar elkaar, naar de manier van individueel werken, naar teamwerk, naar het werken als organisatie. De meerwaarde hiervan zit in het erkennen over en weer van individuele spanningen en van verschillende, mogelijk ook botsende, waardesystemen. Maar dat botsen levert uiteindelijk iets heel waardevols op. Het maakt het mogelijk dat een cultuur tot stand komt die doorleefd geïnternaliseerd wordt door elke individuele medewerker, waarbij de grondwaarden, wetten en rechten die behoren tot onze democratische rechtsstaat, het «afgesproken» vertrekpunt zijn, maar nooit het eindpunt.

4. Tot slot

Aan de medewerkers van justitie worden dag na dag hoge eisen gesteld. Er wordt ook vaak kritiek geuit die soms ontmoedigend werkt, maar er wordt ons dan ook aanzienlijke macht toevertrouwd, waarvan de uitoefening belangrijke, soms dramatische gevolgen kan hebben voor hen wier lot in onze handen ligt. Geen enkele burger is er zeker van dat hij niet ooit met justitie of politie zal te maken hebben, maar of dat zo is of niet, geen enkele burger wil dat een dergelijke macht wordt toevertrouwd aan mensen wier loyauteit, bekwaamheid of persoonlijke normen twijfelachtig zijn²²¹.

Daarom telt niet enkel het juridisch eindresultaat van ons werk, maar ook de weg ernaartoe. En op die weg moet ons handelen deugdelijk zijn. Om die deugdelijkheid te toetsen is het uiteraard goed, zelfs noodzakelijk, om na te gaan of een bepaalde handeling toegelaten is volgens een wet of een code, maar uiteindelijk zal dat steeds een louter juridische toets zijn die gericht is op een drempelwaarde, op wat niet mag, op de plicht. Een loyale omgang met het recht appelleert daarentegen aan het optimale, aan ambitie, aan aspiratie²²² en beperkt zich daarom niet tot juridisch gedefinieerde onafhankelijkheid en onpartijdigheid, en ook niet tot integriteit, competentie en diligentie. Ze draagt daarnaast ook loyauteit, wijsheid, menselijkheid en ernst in zich,²²³ waarbij naast de regel ook naar de mens en de samenleving wordt gekeken en zo een «verbindende» professionaliteit tot stand komt.

Een loyale houding kan ons, zoals de Braziliaanse schrijver en dichter Paulo Coelho ons leert in zijn boek O Alquimista, niet worden opgelegd door middel van geweld, angst, onzekerheid of intimidatie. Het is een keuze die alleen sterke geesten durven te maken²²⁴.

Laat ons daarom, ondanks de vaak moeilijke professionele omstandigheden, de moed blijven opbrengen om niet alleen individuele verantwoordelijkheid op te nemen binnen justitie, maar ook gezamenlijk te bouwen en bij te dragen aan een organisatie die borg staat voor kwaliteit en die het behoud van die kwaliteit faciliteert, ondersteunt en stimuleert.

Enkel een professioneel totaalpakket, waarbinnen we onszelf voortdurend bekwamen om naast juridisch competent ook praktisch wijs te zijn en rechtvaardig te leren handelen,²²⁵ zal in staat zijn succesvol bij te dragen aan die kwaliteitsvolle en evenwichtige justitie. Omdat slechts vanuit die goed ontwikkelde juridische, maar ook menselijke kwaliteiten, als vanzelf een uitmuntende beroepsuitoefening zal volgen die de strengste toets der kritiek kan doorstaan.